Dialect-enquête barstensvol opmerkelijke uitdrukkingen
Bosman z'n gekke hond leeft voort op de Veluwe
Door ANDRÉ HORLINGS
Dat is één van de resultaten van de enquête die de Stichting Nederlandse Dialecten (SND) vorig jaar heeft gehouden naar de (grenzen tussen) dialecten in het Nederlandse taalgebied. Lezers van veertien dagbladen, waaronder deze krant, leverden daaraan bijdragen. Daaruit blijkt onder meer dat pater Brugman, de 15e eeuwse welbespraakte pater der Minderbroeders, in heel Nederland nog altijd voortleeft in de uitdrukking 'praten als Brugman'. In Gelderland en Noord-Brabant noemt zelfs 95 procent van de respondenten zijn naam.
Bij de Vlamingen in België is hij echter nauwelijks bekend; in Vlaams Brabant werd Brugman zelfs helemaal niet genoemd. Daar wordt het 'goed van de tongriem gesneden zijn' vooral geassocieerd met advocaten, eksters en papegaaien, terwijl wij de laatste juist weer kennen als 'napraters'. Overigens had een respondent in West-Nederland het spreekwoord al een eigentijdse invulling gegeven: 'Hij kan praten als Ratelband'.
De resultaten uit Gelderland en Overijssel kennen veel overeenkomsten, maar de opzet van het verslag verschilt per provincie, zodat vergelijkingen moeilijk zijn. De tegenstellingen tussen stad en platteland komen tot uitdrukking in termen als 'zij is zo opgedirkt as ne deerne oet de stad' (Neede) of 'ene uut de schiettente' (Wichmond). Actuele gebeurtenissen spelen soms ook een rol. In sommige delen van het gebied kunnen mensen 'kijken als een ramptoerist'.
Dieren
Dialecten in Nederland (Wikipedia) >
Dieren spelen vaak een rol. Daarin verschillen dialecten
overigens nauwelijks van het standaard-Nederlands, maar de mate waarin ze
genoemd worden loopt sterk uiteen. Exotische dieren als nijlpaard en leeuw gapen
in de standaardtaal vijf maal meer, de kerkratten blijken er driemaal zo arm en
het rund bloedt in de stad vaker (85 procent) dan op het platteland (58
procent). Maar dat komt ook omdat het woord 'rund' in dialecten minder wordt
gebruikt, terwijl koeien meer namen hebben. De os staat bekend om zijn slaap, de
haas loopt, de wezel is bang, de beer sterk, kwartels zijn doof en de wolf heeft
honger.
Varkens krijgen vaak negatieve kenmerken. De keuje, zoals het dier in
delen van Gelderland wordt genoemd, wordt vaak gebruikt in uitdrukkingen 'hij is
zo dronken, dom, vet of lui als...'. Mensen zijn soms zo dronken, lelijk of
trots als een aap; die kunnen bovendien flink gapen, verbaasd kijken en er
ongeschoren uitzien. Paarden worden geassocieerd met hijgen, zweten, honger,
kracht en vermoeidheid. Er zijn ook veel soorten van: post-, mÃollen-, karre-,
trek-, wark-, muul- en olde peerden, en ook 'paarden van Christus', maar dat
zijn ezels. In Zutphen ben je overigens 'zo meu as 'n olifant dee zeuven dage op
de struusvogeljacht is ewes'.
In Overijssel worden omstandigheden genoemd als
kijken als een kat in een vreemd pakhuis, praten als een kip zonder kop, vol
zijn als een potje pieren, zo gek als 'n hanen op 'n kearktoren, als het peerd
van Christus of als nen dreestuveren (driestuivers) hanen, lui as ne drachtige
motte of as 'n luus op 'n zeer heufd. Sommigen kijken as ne koe in 't laand, koe
met bolle ogen of kippe noa 'n onweer of dee 't ei nich kwiet kan.
In de
Oostelijke Achterhoek heten mieren miegampen; elders in de Achterhoek
(mieg)empen, in Liemers iempen, in Barneveld worden ze door een enkeling
mieghummel genoemd, in Nijkerk eemten en in Overijssel miegworms. Het doet
denken aan de Groninger die klaagde over 'steekvliegen'. 'Gek', zei z'n buurman,
die uit het westen kwam: 'Bij mij stikt het van de muggen'.
De provincie
Gelderland is net zo gevarieerd als zijn verschillende streken. De streektaal in
Veluwe, Achterhoek, Liemers en het Rivierengebied is even afwijkend. In de
Liemers verschillen sommige uitdrukkingen zelfs per dorp. In Didam, Duiven en
Stokkum is een hectare een bunder grond, in Groessen een bunder land en in
Westervoort en Zevenaar spreekt men van een marge land (een marge is 0,84
ha).
Staarten kunnen een symbool van trots zijn, en het is dan nog maar een
kleine stap naar het mannelijk geslachtsdeel. Je kunt - waar, wordt niet vermeld
- 'zo greuts zijn as 'n pauw met zeuven starten' of 'zo drieste as ne katte met
zevven stertte', maar in het Gelderse Rivierengebied en de Liemers ben je 'zo
trots as een hond met zeuve pielekes' of 'als een aap met zeven lullen'. Veluwe
en Achterhoek doen er wat dit betreft (beschaamd?) het zwijgen
toe.
Opmerkelijk uit de enquête is dat veel uitdrukkingen herinneren aan
bepaalde personen; de hond van Bosman werd al genoemd. In Overijssel heeft 'n
bok van Wezenberg de reputatie lui te zijn. In Groesbeek kan iemand 'zo lelijk
als Miene Selle' zijn; zij stond rond 1900 vanwege haar corpulentie op kermissen
te kijk. In Zeddam kan iemand zelfs zo lelijk zijn 'dat zij een geweer mag
dragen', want in het nabijgelegen Ulft woonde ooit een vrouw die zo weinig
bekoorlijkheden meegekregen had dat ze iemand die nòg lelijker was dood mocht
schieten wanneer zij haar tegenkwam. Dat was minder gevaarlijk dan het lijkt,
want dat kon niet.
Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Het drama van de SS Pavon
Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact