Mummiekist van Amenhotep - Beschilderd hout; lengte 185 cm.; Derde Tussenperiode, 21e Dynastie (1076-944 v.Chr.) - Collectie en foto: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Pittige tentoonstelling Rijksmuseum Oudheden over goden en farao’s

‘Dode’ godsdienst Egyptenaren is springlevend

Door ANDRÉ HORLINGS

(12 oktober 2018) Op de tentoonstellingsposter zitten een farao (Horemheb) en een god (de valkgod Horus) naast elkaar. De valkenkop maakt duidelijk dat Horus een hemelse macht is. Hij is even groot als de farao, omdat hij volgens de Egyptenaren even machtig is. Hij is de aardse manifestatie van Horus en dus zelf een god.

< Het campagnebeeld bij de expositie Goden van Egypte’ toont een farao, Horemheb, naast een god, Horus, als symbool voor de verwevenheid van de Egyptische godenwereld met het koninkrijk.

Het beeld, dat in afkomstig is uit het Kunsthistorisch Museum in Wenen, is goed gekozen. In de expositie Goden van Egypte, die t/m 31 maart 2019 geopend is in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden, lopen de functies en eigenschappen van koningen en goden dwars door elkaar.

De toch wel cryptische omschrijving maakt duidelijk dat de expositie behoorlijk ingewikkeld is. Er waren vele duizenden goden in Egypte, en hoewel daar maar een bescheiden selectie van wordt getoond speelden zij een moeilijk te begrijpen rol in het ingewikkelde wereldbeeld dat door de Egyptenaren was ontwikkeld om de hemelse ontwikkelingen en de aardse natuurkrachten te verklaren. Ze vonden ingenieuze verklaringen voor het dagelijks verschijnen en verdwijnen van de zon, het wassen en afnemen van de maan, en de willekeur van de natuur, die kon zorgen voor goede oogsten konden, maar ook vernietigend toeslaan.

En ze geloofden daar drieduizend jaar lang in, lang voordat in ons land Bonifatius, die het christendom kwam prediken, in 754 in Dokkum werd vermoord. Toen zijn geloof toch doordrong tot onze samenleving gingen veel christenen de geloofswaarheden van andere religies laatdunkend als ‘mensenwerk’ beschouwen.

‘Maar daarmee doen ze die eeuwenoude godsdienst tekort’, vindt conservator Maarten Raven, die de expositie samenstelde. Het is zijn laatste ‘kunstje’: na veertig jaar dienstverband gaat hij eind dit jaar met pensioen.

Fragment uit het Dodenboek op papyrus, van ca. 1325-1275 v. Chr. De zonneboten van de zonnegod Re (links) en van Cepri (rechts, bij zonsopkomst) worden aanbeden door bavianen; die dieren schreeuwen de zon tegemoet, alsof zij hem verwelkomen. Het dodenboek van een koopman, Kenna, is met 1770 meter het langste handschrift van de collectie en van een uitzonderlijke kwaliteit. (Foto RMO Leiden)

Drieduizend jaar cultuur

‘Meer dan drieduizend jaar hebben deze goden mensen aangesproken die tot de meest ontwikkelde, welvarende en machtige volkeren van de oudheid behoorden. Alleen als we hun geloof serieus nemen maken we een kans iets van hun cultuur te begrijpen. Alle Egyptisch cultuuruitingen waren gebaseerd op dat geloof: de staatsvorm, de sociale verhoudingen, de kunsten en de wetenschappen, de omgang met andere goden en de zorg voor de doden. (...) Ze hadden een rotsvast geloof in de samenhang tussen de bovenwereld van de goden en de onderwereld van de doden, met daartussen de aarde waarop zij leefden.

Ze hadden misschien niet door dat die samenhang door hen zelf verzonnen was. Als we het Oud-Egyptische wereldbeeld gebruiken als middel om de faraonische cultuur te doorgronden zullen we gaandeweg tot de conclusie komen dat al die exotische goden vaak personificaties van natuurkrachten waren, of projecties van ethische beginselen. Het zijn dezelfde krachten en principes waartussen ook de moderne mens zich een weg zoekt in onze eigen ingewikkelde maatschappij.’

Het beeld van Taharka, uit British Museum in Londen, was te zwaar om naar de eerste verdieping te takelen waar de rest van de goden van Egypte te vinden zijn, en staat bij de ingang.Voor de borst van een ram staat de Nubische koning Taharka. De ram is het heilige dier van de god Amon; de farao geldt als Amons zoon op aarde. Tussen 722 en 655 v. Chr. veroverden de Nubiërs Egypte en heersten er als rechtmatige farao’s. (Foto: The Trustees of the British Museum).

Unieke tentoonstelling

Een onderwerp als ‘goden van Egypte’ ligt in de museumwereld eigenlijk wel voor de hand. De invloed van de goden drong in de oude Egyptische geschiedenis door tot in alle aspecten van de samenleving. Maar het was ook wel erg ingewikkeld om zo’n expositie te organiseren, omdat al die goden verbonden waren met ingewikkelde mythische verhalen. Daardoor kwam zo’n plan nooit goed van de grond.

< Isis treurt over de dood van haar echtgenoot Osiris, die door zijn broer is vermoord. Zij raapt zijn stukjes bij elkaar en brengt hem weer tot leven. Het zeldzame museumstuk van 300-200 v. Chr., is uitgeleend door het Roemer- und Pelizaeusmuseum in Hildesheim, Duitsland. (Foto: Roemer- und Pelizaeusmuseum)

Het RMO is de eerste die het durfde en er groots mee uitpakt. Op een oppervlak van 800 vierkante meter zijn vijfhonderd objecten samengebracht uit gerenommeerde musea als British Museum in Londen, het Louvre te Parijs, het Roemer- und Pelizaeusmuseum in Hildesheim (met o.a. nooit eerder uitgeleende stukken) en het Allard Pierson Museum in Amsterdam. Het RMO bracht voor 80 procent stukken in uit de eigen collectie.

Doel is de Egyptische godenwereld tot leven te wekken en te laten zien hoe groot hun invloed was op het leven van de oude Egyptenaren. Er zijn onder andere imposante beelden van goden en godinnen, magische papyri, gouden sieraden en rijk beschilderde mummiekisten. Nooit eerder was een internationale tentoonstelling van deze grote omvang geheel gewijd aan het oud-Egyptische godenrijk.

Religie en magie

Het oude Egypte is doordrenkt van religie en magie. Verhalen over goden en de schepping bepaalden het wereldbeeld van de bevolking. De tentoonstelling maakt het mogelijk fascinerende goden en symbolen te herkennen en het Egyptische wereldbeeld beter te begrijpen. Er is aandacht voor de functie van de tempels in het land, de talrijke rituelen waarmee de goden vereerd werden en de reis naar de onderwereld.

Cruciaal was de positie van de farao, die immers de reïncarnatie van de god Horus op aarde was. Goden van Egypte sluit af met de Griekse en Romeinse veroveraars die delen van de Egyptische cultuur overnamen en Egyptische goden naar hun eigen wereld brachten - zelfs is een piepklein Egyptisch beeldje te zien dat kennelijk door een Romeinse soldaat is verloren tijdens zijn verblijf op ons grondgebied.

Natuurkrachten

Deze halsketting uit het Nieuwe Rijk (1539-1077 v. Chr.) is geregen uit kralen en verschillende beschermende en kwaad afwerende amuletten: Horusogen, scarabeeën, vissen, vliegen, een ornament met Hathorkoe, panterkopjes en een hanger in de vorm van de dwerggod Bes. (Foto RMO Leiden) >

Het Egyptische veelgodendom staat mijlenver af van onze eigen samenleving, waar christenen, moslims en joden genoegen nemen met één god, maar (de christelijke) religie ook wordt geteisterd door ontkerkelijking. Veel goden in Egypte zijn verpersoonlijkingen van natuurkrachten zoals aarde, hemel of Nijl. Of ze staan symbool voor begrippen als oorlog, liefde of ziekte. Mythologische verhalen vertellen over de oorsprong van de kosmos, of de strijd tussen orde en chaos.

Goden woonden in de hemel of in de onderwereld. Op aarde konden ze zich manifesteren in bepaalde dieren, planten, plaatsen of natuurverschijnselen. Daarom vereerden de gelovigen soms heilige dieren of bomen, en worden de goden vaak afgebeeld met dierenkoppen. De ogenschijnlijk verwarrende godenwereld heeft echter een duidelijke structuur. Als die wordt uitgelegd worden ook de idealen van de Egyptenaren duidelijker, hun wereldbeeld en hun gevoel voor orde en rechtvaardigheid.

Osiris, heerser van het Dodenrijk

Eén van de belangrijkste mythische verhalen in Egypte handelt over de god Osiris, en vormt een soort rode draad in de expositie. Hij duikt op in de verhalen over de kosmos en het Dodenrijk. In één van de scheppingsverhalen, uit Heliopolis (het zijn er minstens vier; de Egyptenaren doen daar niet moeilijk over), is hij is een achterkleinzoon van Atoem, ‘een vorm van de zonnegod Re’ in de periode na de schepping, toen goden, mensen en dieren in harmonie samenleefden op het ‘eerste land’ (wij noemen dat het paradijs). Maar Osiris en zijn broer Seth maakten ruzie om de heerschappij over de aarde en Osiris werd door Seth vermoord (wij kennen ze als Kaïn en Abel). Die hakte het dode lichaam in stukken en verspreidde de delen over heel Egypte.

< De zonnebark (600-400 v. Chr.) symboliseert de eeuwige cyclus van dag en nacht. Overdag vaart de bark langs de hemel, ’s nachts door de onderwereld. Bovenop staat de valk van Horus. (Foto RMO Leiden)

Maar Isis, de vrouw van Osiris, ging jarenlang op zoek naar de resten van haar echtgenoot en vond alle lichaamsdelen terug, behalve zijn geslachtsdeel. Ze plaatste, als was hij een Monster van Frankenstein; alles terug. Zijn geslachtsdeel verving ze door een exemplaar van klei. Het geheel werd gemummificeerd; een mogelijkheid om de ziel te behouden. Daarna werd hij opnieuw tot leven gewekt, en was hij nog in staat om een kind te verwekken: Horus (van de museumposter). Die werd na een lange strijd met Seth koning van Egypte. Seth werd gestraft: hij werd de god van de woestijn, chaos, onvruchtbaarheid, van stof en kale grond en vijand van de mens.

Osiris werd de god van het Dodenrijk; de duistere wereld onder de aarde waar de doden verblijven; de plek waar de zon zich ‘s nachts verjongt. De ingang van die onderwereld ligt aan de westelijke horizon; waar de zon ondergaat. Die vaart ’s nachts van west naar oost om nieuwe krachten op te doen; doden kunnen een plaatsje krijgen op de boot om weer herboren te worden. Ze krijgen het Dodenboek mee, een geschreven reisgids om de weg te vinden - op de expositie hangt een meters lang exemplaar.

De mythe van Osiris gaat over dood en wederopstanding; een thema die weerspiegeld wordt in de dagelijkse cyclus van zonsondergang (sterven) en zonsopgang (geboorte). Osiris was niet alleen god van het koningschap en de levenskracht van de farao, maar ook de personificatie van de vruchtbaarheid van het land en de geest van de vegetatiecyclus. Als heerser van het Dodenrijk besliste hij over dood en leven. Poortwachters vroegen de overledene naar het wachtwoord, om kwade krachten buiten te houden. Daarna woog de rechtbank van Osiris het hart van de doden om te bepalen of hij mocht blijven. Wie onsterfelijkheid had verdiend door zijn zuivere levenswandel schonk Osiris nieuw leven.

Dode cultuur springlevend

De expositie is onderverdeeld over vijf thema’s: de kosmos, de hemel, de aarde, de onderwereld en ‘het eeuwige leven’. Elk thema wordt ingeleid met een vaak geestig animatiefilmpje dat is vervaardigd door studenten van de ArtEX Hogeschool voor de Kunsten in Zwolle, en dat binnen enkele minuten duidelijk maakt waar de volgende collectie om draait. Duidelijk wordt dat de ‘dode’ Egyptische godsdienst nog altijd springlevend is.

The migty ISIS’, stripboek naar een Amerikaanse tv-serie uit de jaren ‘70, waarin Isis een superheldin speelt. >

Dat blijkt ook uit de ontwikkelingen van de afgelopen twee eeuwen. Nadat ontdekkingsreizigers, toen het nog mocht, allerlei Egyptische kostbaarheden naar de westelijke wereld brachten, waar ze werden tentoongesteld in musea, kwamen terracotta beeldjes en sieraden n trek. Pyramide-onderzoek, de aanleg van het Suez-kanaal en o.a. de ontdekking van het graf van Toetanchamin (1922) hielden de belangstelling levendig. Egyptische sigaretten waren populair.

En tegenwoordig heeft de commercie zich meester gemaakt van Egyptisch symboliek. Egyptische katoen en parfum veroverden de wereldmarkt. Isis staat nu voor mystiek, al werd het ook de afkorting voor een lugubere terroristische staat, Osiris staat voor duurzaamheid en Hathor (moeder van de goden) voor schoonheid. . In de moderne cultuur van muziek en film, games, strips, science fiction en ook tattoos zijn Egyptische goden en hun mythologie erg gewild.

Meer weten:

• De tentoonstelling ‘Goden van Egypte’ vindt plaats in het Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28, Leiden (t/m 31 maart 2019).
• Bij de expositie is een boek uitgebracht, ‘Goden van Egypte - Op zoek naar de wetten van de kosmos’, onder redactie van Maarten J. Raven, de samensteller van de tentoonstelling en conservator bij her rijksmuseum.Verschillende deskundigen gaan daarin nader in op de achtergronden van de Egyptische cultuur en de herkomst van de goden.
• Een gidsje, ‘Goden van Egypte - van A tot Seth’, door Maarten J. Raven en Ben van den Bercken, bespreekt de zestig belangrijkste (van de duizenden) Egyptische goden.

Dit verhaal werd op 12 oktover 2018 gepubliceerd op Historiek.net

---

DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | World Webcam Monitor | 100 jaar Apeldoornse Courant
Contact

Aangepast zoeken

© André Horlings