Pelgrims mediteerden bij restanten heiligen, lapjesboom, eik en littekens van Christus
De regio kent vele heiligdommen
Door ANDRÉ HORLINGS
14 oktober 2009: Nederland telt 662 bedevaartplaatsen (Meertens.knaw.nl) Databank bedevaart en bedevaartsplaatsen >
(30 januari 1998) De driedelige reeks 'Bedevaartsplaatsen in Nederland', waarvan onlangs het eerste deel over Nederland exclusief Noord-Brabant en Limburg verscheen, is niet alleen een handboek voor praktiserende pelgrims of gelovigen die meer willen weten van een door hen vereerde heilige of gewijde plek. Het onderzoek van het P.J. Meertens-instituut in Amsterdam vormt ook een belangrijke bijdrage aan de streekgeschiedenis van ons land. Het telt zeker 650 plaatsen die ooit, of nog steeds, mensen trok om er gezamenlijk geestelijke bijstand te vragen aan een heilige, relikwie, beeld, bron of herinnering. Behalve in Flevoland heeft bijna iedereen er wel een of meer in de buurt.
De pelgrimages hadden zeer verschillende verschijningsvormen. Aan vele heiligen werden geneeskundige krachten toegeschreven. Zieken kwamen van heinde en ver om bij hen genezing af te smeken. Daarom waren ook hun stoffelijke resten van belang. Met name in de Middeleeuwen was er dan ook een levendige handel in relikwieen, vaak voorzien van een certificaat van echtheid. Soms werden ze zelfs aangeschaft met het doel een bedevaart op gang te brengen, zoals blijkt uit het overbrengen van botten van de heilige martelaar Eusebius naar Arnhem en de aanschaf van resten van Anna, de moeder van Maria, door Hattem.
De invloed van Willibrord, een van de eerste verkondigers van het christendom in Nederland, blijkt groot. Ook 'heilige eiken' en 'lapjesbomen' spelen een rol. Eveneens kon het graf van mensen aan wiens lichaam zich spontaan de stigmata van Christus vertoonden, de littekens van zijn kruisdood, een bedevaartsoord worden, zoals uit de geschiedenis van Dora Visser uit Olburgen in de krant van 24 januari is gebleken. Toen kwam in deze bijlage de algemene inhoud van het boek aan de orde. In dit verhaal aandacht voor heiligdommen in de buurt; althans in het verspreidingsgebied van deze krant. Overigens worden daarbij alleen de belangrijkste bijzonderheden aangestipt; de verhalen worden in 'Bedevaarten in Nederland' zelf nog aanzienlijk uitgediept.
Resten Werenfridus weggebombardeerd
Elst: ca 925-1588; 1911-1942
Werenfridus was in de 8e eeuw een van de missionarissen die, in het gevolg van Willibrord, de heidenen in ons land probeerde te bekeren. Hij stierf in Westervoort, maar had aangegeven dat hij in Elst begraven wilde worden. Daar werd de St. Werenfriduskerk aan hem gewijd. Hij werd vooral aanbeden door gelovigen die aan jicht leden en op Maria Hemelvaart 1572 zou een Veluwse pelgrim inderdaad op slag genezen zijn. Bij de Hervorming werden de meeste relieken vernietigd. Een deel kon nog naar Emmerich worden gesmokkeld. Daarmee kwam er voorlopig een einde aan de cultus. Tot 1911, toen pastoor Logtenberg de verering nieuw leven inblies. In 1942 vond de viering voor het laatst plaats. De laatste stoffelijke restanten van Werenfridus gingen verloren in de bombardementen die Emmerich aan het eind van de Tweede Wereldoorlog nagenoeg vernietigden.Heilige Cunera overleeft slachtpartij
< In de theatervoorstelling 'Cunera – de heilige, de vrouw, de moord' (2009) vertelt de maagd Cunera haar noodlottige levensverhaal vervuld van liefde,
jaloezie en wraak.
Renkum: 14e eeuw-ca. 1600
Renkum was ooit een van de belangrijkste bedevaartsoorden van Gelderland. Tot ver na de reformatie werd er een beeldje van Maria vereerd. Het werd in veiligheid gesteld toen de hervormden daar een einde aan dreigden te maken. In 1928 keerde het 'triumfant' weer terug en tot een vrij abrupt einde in 1966 werd het opnieuw aanbeden.In een tweede bedevaartstocht speelde de heilige Cunera er een belangrijke rol. Zij was de dochter van Aurelius, koning van de Orkney-eilanden. Volgens de legende werd zij samen met 11.000 maagden in 451 (of 337) op de terugweg van een bedevaart naar Rome bij Keulen door de Hunnen verrast. Dankzij ingrijpen van koning Radbod overleefde alleen Cunera de slachtpartij. Ze werd in zijn paleis in Rhenen opgevangen, maar wekte er de afgunst van de koningin, die haar in 454 wurgde, met hulp van een kamenier. Haar lijk werd in de stal begraven, maar doordat de paarden weigerden daar naar binnen te gaan ontdekte Radbod het misdrijf. De kamenier werd verbrand en de koningin stortte zich van de Grebbeberg. Tot enige tijd na de reformatie trok de reliekschrijn van Cunera in Renkum talrijke pelgrims, terwijl Willibrord voor haar ook een heiligdom stichtte in Amerongen. Ze werden vooral bezocht door pelgrims met keelklachten (de wurgdoek; nog altijd te zien in het Museum Catharijneconvent in Utrecht) en was tevens patrones van het vee (de paarden).
Lebuinus heeft twee kerken in Deventer
Deventer: 13e-16e eeuw; tweede helft 19e eeuw-ca. 1965
Zicht op Lebuïnuskerk door Claes Jansz. Visscher (1615) >
De geloofsverkondiger Lebuinus was aan het einde van de 8e eeuw in Deventer en omstreken actief.
Op zijn graf werd een kapittelkerk gebouwd en tijdens de Middeleeuwen werden relieken op bepaalde
feest- en bedevaartdagen in plechtige processie rondgedragen. De reformatie maakte daar een eind
aan; de Lebuinuskerk ging in protestantse handen over. Rond 1800 kregen de katholieken een andere
kerk toegewezen, waar ze de resten van hun heilige onderbrachten. Aan het einde van de 19e eeuw
begon een nieuwe verering, die standhield tot in de jaren '60 de viering volledig verdween.
Intussen is er sprake van hernieuwde aandacht, die echter meer wordt toegeschreven aan de
cultuurhistorische belangstelling voor het feit dat Deventer twee
Lebuinuskerken (klik en scroll) bezit.
Antonius hardnekkige 'Paepse superstitie'
Lunteren: ca. 1425- ca. 1667.
In Lunteren en omgeving - o.a. Barneveld, Otterlo, Scherpenzeel en Wageningen - was
abt-kluizenaar Antonius
een bekende heilige. Aan hem werden genezende krachten toegeschreven tegen de pestepidemieen die de bevolking in de late Middeleeuwen voortdurend teisterden. In 1425 werd een kapel aan hem gewijd en mogelijk begon toen ook een vorm van bedevaart. In elk geval leek Antonius na de Hervorming, toen iedere vorm van 'Paepse superstitien' (afgoderij) verboden was, zijn grote aantrekkingskracht op de plaatselijke boerenbevolking te behouden. Voortdurend waren er klachten over 'openlycke afgoderie als tot Lunteren int beginsel Julii waer men Sint Toenis vierde'. De illegale tochten bleven in elk geval doorgaan tot 1667. In de laatst bekende klacht werd toen het slappe optreden van de landdrost veroordeeld.
Relieken Eusebius moesten gelovigen trekken
Arnhem: 1453-1579
< De relieken van de Heilige Eusebius zijn na omzwervingen te bezichtigen in de de schatkamer van de Sint-Walburgiskerk in Arnhem.
Relieken Eusebius moesten gelovigen trekken
De aan Martinus gewijde stadskerk van Arnhem ondervond rond 1422 zoveel concurrentie (en
daardoor verminderde inkomsten) dat paus Martinus V de parochianen opdracht gaf hun bezoek
aan andere kerken te staken, maar dat hielp niet veel. Meer effect had nieuwbouw van de kerk,
dertig jaar later, en de aanwijzing van een tweede kerkpatroon: de heilige Eusebius, die in de
tweede eeuw na Christus in Rome de marteldood stierf. In 1453 werden zijn relieken uit
Duitsland naar Arnhem overgebracht; de pastoor betaalde drinkgeld aan 42 mannen. Inderdaad
kwam een bedevaart op gang, die in 1579 ophield toen de katholieken uit de kerk werden verdreven.
De relieken werden de stad uitgesmokkeld, maar zijn er intussen weer teruggekeerd.
Anna, moeder van Maria, heilige in Hattem
Hattem: 1500-1578
Rond 1500 werd in een zijbeuk van de Andreaskerk in Hattem een Anna-altaar gesticht, gewijd aan de moeder van Maria. Twintig jaar later verwierf de drost van het stadje in Frankrijk 'een pyp van den rechten arm der heyligher moeder', met certificaat van echtheid. Omdat een grote toestroom van gelovigen werd verwacht maakten drost, pastoor en stedelijke overheid afspraken over een eerlijke verdeling van de offergaven, terwijl hertog Karel van Gelder een vrijgeleide beloofde aan bezoekers van het 'heylighdom', waar reeds 'groete miraculen geschied sijn ind noch daighlix geschien'. Over het verloop van de verering is verder weinig bekend. Waarschijnlijk maakte de hervorming er in 1578 een definitief einde aan.
Lapjesboom nog steeds in gebruik
Overasselt: 15e eeuw-heden
De lapjes- of koortsboom in Overasselt (Cultureel Brabant) >
In Overasselt staat bij de St. Walrickkapel een 'koortsboom'. Aan de takken worden tot op de dag van vandaag lapjes gehangen, als bede om bij zieken de koorts te verdrijven. Karel de Grote zou in 777 de wonderdadige kracht van de plaats hebben ervaren en liet er een kapel bouwen, uit dankbaarheid voor zijn herstel. Het lapjesritueel zou afkomstig zijn van een heidense hoofdman, wiens dochter aan koorts dreigde te bezwijken. Hij deed een beroep op Willibrord, die de omgeving juist aan het kerstenen was. De prediker gaf opdracht haar haarband aan een struik te binden. De dochter genas en beiden bekeerden zich tot het christendom. Blijkens een van de lapjes die er in 1996 hingen wordt tegenwoordig ook verzocht om het overwinnen van examenvrees.
Beeld Maria verricht 'vele miraculen'
Oud-Zevenaar: 15e eeuw-ca. 1580; eind 17e eeuw-1975
Repica van het (gestolen) Mariabeeld van Oud-Zevenaar (Genealogie Van Keulen-Polman) >
Aan de oevers van de Rijn bij Oud-Zevenaar werd begin 15e eeuw een Mariabeeldje gevonden. Waarschijnlijk was dat aanleiding voor een speciale Mariadevotie. Nadat rond 1581 de plaatselijke Martinus- en Mariakerk door brand werd verwoest getuigde pastoor Theodorus Lengell dat er 'vele miraculen geschiet sijn aen een bilt der L. Vrou', maar dat beeld ging tussen 1580 en 1600 verloren. Vanaf 1865 werden er weer bedevaarten gehouden; in 1918 leidde een rechtzaak om dat te verbieden zelfs tot een verruiming van de processievrijheid in Nederland. De pelgrimages vonden een definitief einde in 1975, toen het beeldje werd gestolen.
Uit tak in grond groeit Heilige Eik
Wijhe: 16e eeuw-ca. 1654
In de 17e eeuw stond op het landgoed Weezenberg onder Wijhe een 'heilige eik'. De oorsprong is niet duidelijk, maar feit was dat de boom vele pelgrims aantrok en dat er al snel een kapel werd gesticht. De geestelijke H.F. van Heussen verklaart in een geschrift uit 1725 dat volgens 'het gemeene gerucht' in het kasteel Wezenburg de dienstmaagd van een huisbode om hals zou zijn gebracht. De man die van de moord werd beschuldigd haalde een rad uit een wiel, stak dat in de grond en riep God tot getuige dat hij onschuldig was wanneer er uit het rad een boom zou groeien. Op slag schoten er groene twijgen op uit de spaak, en de plaats werd een bedevaartsoord. De autoriteiten eisten vanaf 1635 diverse malen dat 'den boom met denzelve groote afgoderye gedreven wort' omgehakt moest worden, maar dat gebeurde kennelijk pas in 1654, na een oproep dat 'dese hoogte Ba¨als tot op den gront moge wtgeroeyt werden'.'Vleis keuren' op Loofeest bij Duiven
Loo (bij Duiven): ca. 1875-ca. 1960
Geneeskrachtige olie in Walburgis
Arnhem: 1947-heden
De St. Walburgiskerk in Arnhem kreeg bij de herbouw na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog in 1947 relieken van de heilige Walburgis (ca. 710) uit het Duitse Eichstatt. Sindsdien wordt jaarlijks een mis aan haar gewijd. Zij was de dochter van een Engelse koning en verwant aan de later in Dokkum vermoorde Bonifatius, die haar naar het vasteland van Europa haalde. Olie die aan haar wordt toegeschreven zou een geneeskrachtige werking hebben en is in de kerk op verzoek in kleine flesjes verkrijgbaar.
Lichtprocessie in park Schalkhaar
Schalkhaar: 1953-heden
< Een druk bezocht Processiepark in Schalkhaar in 1954 (Meertens Instituut)) In de 17e eeuw is blijkens de handelingen van de Deventer Classis sprake van 'grote affgoderij, die bedreven wordt te Wije bij Jonker Vriesenhuys, omtrent een hilligen huijsken en eenen eijkenboom' (zie Wijhe). Of dat iets te maken had met de verering van O.L. Vrouw van Frieswijk in Schalkhaar is niet duidelijk, maar feit is dat in 1953 een ware bedevaart op gang kwam naar een aan haar gewijd beeld. Tot in de jaren '70 werd een lichtprocessie gehouden in een speciaal aangelegd processiepark voor de St. Nicolaaskerk, die deelnemens aantrok uit geheel Overijssel. De laatste jaren is de belangstelling afgenomen en vinden de plechtigheden plaats in de kerk zelf.
Jongste bedevaartsplaats voor Titus Brandsma
Colmschate: 1990-heden
Titus Brandsma (Bolsward 1881-Dachau 1942) >
De jongste bedevaartsplaats (sinds 1990) is de kapel die in Colmschate aan Titus Brandsma is gewijd.
De priester keerde zich zeer tegen de Duitse bezetter, stierf in het concentratiekamp Dachau en werd
in 1985 dooor paus Johannes Paulus II zalig verklaard. De urn met zijn as is opgesteld in de
gedachteniskapel. Bij de dodenherdenking op 4 mei wordt in een speciale dienst aandacht aan hem gewijd;
elke week is er een eucharistieviering ter nagedachtenis.
DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact
