Eemland

Publiek Geheim: digitale ontmoeting
met Amersfoorters van gisteren

Door ANDRÉ HORLINGS

app (21 maart 2015) Het Archief Eemland is een archivarische goudmijn voor Amersfoort en wijde omgeving. Het is hét historisch informatiecentrum voor Amersfoort en de regio Eemland. De organisatie beheert de archieven van de gemeenten Amersfoort, Baarn, Bunschoten (met eigen locatie), Eemnes, Leusden, Renswoude, Soest (ook eigen locatie) en Woudenberg. Ook heeft het de verantwoordelijkheid over de archieven van de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort. Kamp Amersfoort was een gewelddadig doorgangs- en strafkamp van de Duitse bezetter, waar russen 1941 en 1945 ongeveer 37.000 mensen voor korte of langere tijd gevangen hebben gezeten.

Het archief beslaat ca. 3,5 kilometer aan documenten, een beeldcollectie van 45.000 foto's, een aanzienlijke kaartcollectie, een groeiende audiovisuele collectie en het bezit een rijke historische bibliotheek.

Publiek Geheim

Een van de recente activiteiten was het samenstellen van een app: Publiek Geheim; een applicatie waarmee een selectie uit dat archief leesbaar is gemaakt voor gebruik op een iPad. Archief Eemland noemt Publiek Geheim een digitale ontmoeting met Amersfoorters van gisteren. De app is te downloaden via iTunes voor 0,99 euro.

In de digitale magazines zijn ontroerende, indrukwekkende, emotionele en spannende verhalen te lezen over markante vrouwen en mannen uit alle lagen van de bevolking, van een beroemde architect tot een eenvoudig dienstmeisje uit de Langestraat. Allemaal hebben zij hun sporen achtergelaten in Archief Eemland.
Publiek Geheim is het resultaat van de inspanningen van een team van (vrijwillige) onderzoekers, die twintig personen uit Amersfoort en elders in het Eemland selecteerden en in de archieven op zoek gingen naar hun persoonlijke verhalen. Die verhalen worden op interactieve wijze geïllustreerd met beelden uit de beschikbare rijke fotocollectie van Archief Eemland. Ook zijn filmpjes en veel archiefdocumenten te zien. Zo is een uniek historisch digitaal monument ontstaan over Amersfoort en wijde omgeving.

Verouderde trailer van Publiek Geheim op de promotiepagina van Publiek Geheim. Er worden op de app niet twaalf, maar sinds oktober 2014 twintig levensverhalen verteld.

Swipen

De app heeft een simpele gebruiksaanwijzing. Door middel van ‘swipen’ is alles bereikbaar. Swipen is het bladeren door de inhoud door met de vinger op het aanraakscherm in de gewenste richting te bewegen: naar links om bij een gewenst figuur terecht te komen; omlaag om zijn/haar levensbeschrijving te lezen en naar boven, om terug te komen op de introductie.

Pos Gerard Pos poseert bij een door het ANWB ontworpen wegwijzer naar de Posbank.

Alle besproken figuren lieten hun sporen na in Amersfoort of het Eemland. Ze danken hun bekendheid soms aan activiteiten buiten de regio, zoals Gerard Pos, oprichter van de ANWB, wiens naam voortleeft in de Posbank. Of juist niet, zoals Rebecca van Goor (1856-1894), die werd geboren in Apeldoorn en opgroeide in een armenkolonie. Zij ging (wanneer?; haar naam staat in een dienstbodenregister!) in dienst bij het gezin van Jacob Herchel; een rijke Joodse familie.

‘Een leven lang trouwe dienst’, heet haar ‘magazine’, want ze ging er nooit meer weg. Herschel overleed in 1873. Zij erfde 600 gulden; een groot bedrag in die tijd. Ze bleef trouw aan zijn weduwe, werd haar gezelschapsdame en vertrok met haar naar Amsterdam, tot het overlijden in 1894. Toen keerde ze terug naar haar zussen in Meppel, waar ze in 1902 stierf. Ze liet haar zusters 3888.30 gulden na; een ongekend hoog bedrag voor zo’n eenvoudige vrouw, die haar laatste rustplaats vond op de Joodse begraafplaats.

Alle levensbeschrijvingen zijn overvloedig en fraai geïllustreerd, met foto’s, documenten, ansichtkaarten uit de tijd en kaarten die soms kunstig in elkaar overlopen of verwisseld worden voor andere afbeeldingen. Daar past echter wel een redactionele kanttekening bij: in les 1 van de journalistiek wordt het ‘wie, wat, waar, waarom en wanneer’ onderwezen die in de eerste alinea’s van een verhaal zouden moeten worden vermeld, om duidelijk te maken wanneer het verhaal plaatsvindt, wie er de hoofdpersoon in is, waarom hij/zij bekend is, waar dat plaatsvond en waarom het zo belangrijk is om dat te vertellen. In de meeste bijdragen op de app zijn al die ingrediënten in de loop van het verhaal te vinden, maar soms is wel even swipen nodig voordat alleen maar duidelijk wordt of we teruggaan naar de zeventiende , de achttiende of de negentiende eeuw.

Kamp Amersfoort

De samenstellers zijn er in geslaagd een zeer gevarieerde selectie oud-inwoners voor het voetlicht te brengen. De complete inhoud wordt vermeld in de laatste alinea van dit verhaal, onder ‘Twinitig personen’. Zeer indrukwekkend is bijvoorbeeld het verhaal van Loes van Overeem (1907-1980); de ‘Engel van Amersfoort’. De verpleeghulp drong als Rode Kruishelpster door tot Kamp Amersfoort, waar gevangenen door de Duitsers onder erbarmelijke omstandigheden werden opgeborgen.

Loes van Overeem, de ‘engel van Amersfoort >

Aanvankelijk werd het Rode Kruis de toegang geweigerd, maar Loes wist SS-Brigadeföhrer Wilhelm Harster ervan te overtuigen Rode Kruispakketen toe te laten voor de gevangenen.onder meer met het argument dat de overbevolking van de barakken zou kunnen leiden tot een toename van de homoseksuele relaties. De leefomstandigheden voor de gevangenen verbeterden, maar pas in april 1943 kregen Loes en haar man, een arts, ‘als enigen’ toegang. De dokter mocht de gevangenen onderzoeken en hen medicijnen voorschrijven.

Toen de geallieerden in 1944 de Nederlandse grens naderden wilden de Duitsers de gevangenen van Kamp Amersfoort deporteren naar Duitsland. Loes van Overeem verklaarde dat ze het kamp niet zou verlaten. Commandant Berg besloot haar niet het kamp uit te zetten, maar wel alle medewerking te staken: voor haar geen bed, of was- of kookgelegenheid. Ze sliep op de betonnen vloer, totdat de commandant zijn tegenwerking staakte. Toen de bevrijding naderde en de Duitsers het kamp verlieten werd Loes van Overeem benoemd tot commandant van het Kamp Amersfoort.

In het vervolg het verhaal wordt haar rol nader beschreven en verteld wat zich in Kamp Amersfoort af heeft gespeeld. Ook is er een verslag van de bevrijding en het werk van Loes na de oorlog: hulp aan vluchtelingen uit Nederlands-Indië en hulpverlening na de Watersnoodsramp van 1953. Ze overleed in 1980, 73 jaar oud. De Appelweg, de weg naar Kamp Amersfoort, heet nu Loes van Overeemlaan.

Archief sinds 1342

testament Testament van Jorden van der Maeth >

Jorden van der Maeth (<1550-1626) was een Amersfoorter wiens rijke familie tussen 1342 en vandaag bijdragen aan het Archief Eemland heeft geleverd. Jorden had een bijzondere relatie met De Armen de Poth. Een van de eerste documenten in het archief leert dat Jorden in 1591 wilde trouwen met Johanna van Droffelaar. Zijn moeder was daar fel tegen, maart toen Johanna dertig jaar was bepaalde de rechter dat er geen wettelijke bezwaren meer waren. Hoe het huwelijk standhield is onbekend, maar toen Jorden in 1626 overleed kreeg hij een grafsteen in de Sint Joriskerk. Hij bepaalde in zijn testament dat al zijn bezittingen voor zijn zoon en dochter waren, behalve als er geen kinderen waren; dan vervielen zijn bezittingen aan de pastoor. En als dat niet mogelijk was – ‘in de roerige tijden van de tachtigjarige oorlog wist je het maar nooit’ - ging alles naar de Armen de Poth. Nageslacht en pastoor ontbraken, maar de familie van zijn moeder maakte bezwaar, wat leidde toit zeven jaren van processen. In 1634 gingen de bezittingen naar de Armen.

In dit hoofdstuk is verder uitvoerig aandacht voor het eeuwenoude archief van de Stichting, dat zelfs nog in een comptoir werd opgeborgen waarvoor drie sleutels nodig waren. Desondanks is het toegankelijk gebleven. Ook wordt nader ingegaan op de positie van de katholieken na 1616, toen ze paria’s werden in het door de gereformeerden van de Synode van Dordrecht overheerste openbare leven.

Architect van Gouden Eeuw

JacobvanCampen Borstbeeld van Jacob van Campen in de St. Joriskerk.

Jacob van Campen (1596-1657), de grootste architect van de Gouden Eeuw, die onder meer het Paleis op de Dam ontwierp, dankt zijn vermelding op de app aan het feit dat hij net buiten Amersfoort een landgoed bewoonde. Dat ‘leengoed van Randenbroek’wordt uitvoerig besproken, met kaarten, foto’s, hoofdstukjes over de jacht en een bespreking van de Wegh der Weegen de zestig meter brede weg tussen Amersfoort en Utrecht die door Van Campen tussen 1648 en 1652 werd ontworpen; nu de N237. Tot die tijd liepen er slechts enkele zandpaden door woest heidegebied.

In het verhaal wordt uitvoerig ingegaan op de betekenis van Van Campen voor de infrastructuur van het Eemland. Ook liet hij een schilderij na, ‘Het laatste oordeel’, dat bedoeld was voor het door hem ontworpen stadhuis, in ‘De Vierschaar’; de ruimte waar schout en schepenen hun doodvonnissen uitspraken. Maar het werd afgekeurd. Het hangt nu in de Sint Joriskerk in Amersfoort, waar Van Campen ook begraven werd.

Amersfoort

Gezicht op Amersfoort. Schilderij (1671, 2.5 x 4 meter) van Matthias Withoos was bestemd voo het stadhuis en prijkt nu in Museum Fehlite.

Twintig personen

Op de app aandacht voor twintig levensverhalen van personen uit het Eemland: Benjamin Cohen, tabakshandelaar, bankier, geleerde en weldoener in18e eeuw; Gerard Pos, 'de paden op, de lanen in, met de oprichter van de ANWB; Anna de Beaufort, daadkrachtige grootgrondbezitster met hart voor de gemeenschap; Mathias Withos, 17e eeuwse meester met oog voor Amersfoort; Loes van Overeen, de heldin van Kamp Amersfoort; Joden van der Maeth, schatrijke Amersfoorter die zorgde voor de armen rond 1600; Renske Nieweg, die zingend op weg was naar een betere samenleving; Daan Mullock Houwer, een weesjongen opklom tot een geliefd directeur van een jeugsinstelling; Wilhelmina Aartje Vedder, een koninklijk petekind uit Spakenburg; Jules Frank, een joodse slager die in de oorlog werd weggevoerd, maar een indrukwekkend dagboek achterliet; Marie Viersag, de Grand Old Lady van Amersfoortse zwemsport; Willem Hendrik Kam, gedegen architet die meer dan 1650 gebouwen in Amersfoort realiseerde; Gerrit van Eijen,tadsmuziekmeester die het muzikale leven in Amersfoort vorm gaf; Rebecca van Goor, een dienstmeisje in de19e eeuw dat haar hele leven trouw bleef aan één baas; Jacob van Campen, architect van wereldklasse met een buitenhuis in Amersfoort; August Eysinck, jonge snelheidsduivel met neus voor zaken; Henriëtta de Holl, directrice van huishoudschool die van huishouden een beroep maakte; Johan Wolbers, grootindustrieel in schoensmeer en tandpasta; Pieter Graaff, eigenzinnige spoorwegemployé die het opman voor de gewone man en Glorie van Havik,, een vrouwelijke bierbrouwer uit de 15e eeuw met zeker tien collega's.



DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact

Aangepast zoeken
© André Horlings

Make a free website with Yola