De man zit op de tak. Zijn doel is goed gekozen: de tak moet worden gescheiden van de boom. Het middel is uitstekend: de zaag is scherp. De taak wordt met succes volbracht: de tak valt naar beneden. Met de man. Die breekt zijn nek. ,,Dit verhaal wordt over de hele wereld verteld, in alle mogelijke variaties, als een klassiek voorbeeld van domheid'', zegt Matthijs van Boxsel. ,,Maar dat is niet alles. Hij heeft er over nagedacht, maar niet alle consequenties overzien. Zonder zijn intelligentie zou zijn domheid niet zo'n desastreus effect hebben gehad. Fataal is de combinatie van domheid en intelligentie.''

Matthijs van Boxsel: 'Fataal is de combinatie van domheid en intelligentie'

Encyclopedie van de Domheid

Door ANDRÉ HORLINGS

(22 maart 1997) Matthijs van Boxsel (1957) is moroloog; domheidskundige. Sinds 1980 verdiept hij zich intensief in alle aspecten van de domheid. In 1983 studeerde hij zelfs op het onderwerp af. Sindsdien heeft de domheid hem niet meer losgelaten. ,,Ik bezit er ruim driehonderd boeken over. Elk weekend speur ik in de antiquariaten naar meer.''

Zijn levenswerk is de 'Encyclopedie van de domheid'; geen zoveeldelig werk van Adolf van der Aa (sneuvelde in 1568 in de Slag bij Jengum; had dus niet moeten meedoen) tot Zijlijnorgaan (zonder zou een aquariumvis tegen de aquariumruit zwemmen). Het is een verzameling essays in boekvorm en in tijdschriften zoals het literaire blad 'De Revisor'. ,,Het is een project dat nooit af komt. Ik verwacht er de rest van mijn leven mee bezig te blijven.''
Van Boxsel ontdekte de 'domheid' toen hij Nederlands studeerde. ,,De Oostenrijkse schrijver Robert Musil hield in 1937, een jaar voor de Anschluss met Duitsland, een rede tegen de Nazi's met als titel 'Uber die Dummheit'. Ik onderzocht zijn bronnen en kwam een reeks serieuze boeken over het onderwerp tegen. 'Domheid is een ideaal studie-object: tegelijk plezier hebben en kennis vergaren', was mijn conclusie. Het resultaat was mijn doctoraalscriptie literatuurwetenschappen: 'Het begrip 'domheid' bij Musil vanuit een Kantiaanse invalshoek'.'' Van Boxsel slaagde cum laude. Een teken van intelligentie of ondomheid?

Het tegenovergestelde is ondomheid

Boxsel Volg de Stoomcursus Domheid door Matthijs van Boxsel (video) klik op foto >

Want volgens Van Boxsel deugen alleen al de begrippen niet. ,,In het Nederlands betekende 'dom' oorspronkelijk 'doof'. Ook woorden als 'stom' en 'kortzichtig' wijzen op lichamelijke gebreken. Een gebrek aan het hoofd werd vertaald als een gebrek in het hoofd; een zintuiglijke stoornis die van invloed zou zijn op het kennis nemen van de realiteit. Volgens mij is domheid echter geen gebrek, maar een zelfstandige eigenschap met een geheel eigen logica. Domheid staat tegenover ondomheid; intelligentie tegen onintelligentie. Sterker nog: intelligentie is niets dan de optelsom van een reeks vergeefse pogingen om greep te krijgen op de domheid. Wijsheid is alleen te bereiken door middel van schade en schande. Iedereen mislukt; er is alleen onderscheid in de wijze waarop. Als je valt, doe het dan zingend, zoals in de opera.''
Een gesprek over de door Van Boxsel verzamelde stommiteiten is geen aaneenschakeling van dolle pret over absurditeiten. Domheid blijkt inderdaad een heel serieus onderwerp, dat over een breed front weet te inspireren. ,,In de schilderkunst speelt domheid een belangrijke rol. Zo bestaat er een allegorische voorstelling van de domheid, afgebeeld als vrouw met een ontbloot bovenlijf, een krans van narcissen door het haar gevlochten en leunend tegen een geit met een blauwe distel in de bek. De narcissen verwijzen naar het Griekse woord 'narke', dat 'verdoving' betekent, Plinius schreef dat een geit na het eten van de blauwe distel niet meer vooruit te branden is en de blote borsten wijzen op een gebrek aan gene. In de voorstelling worden drie aspecten van de domheid samengevat: sufheid, koppigheid en schaamteloosheid. Ik heb intussen zestig a zeventig van dergelijke afbeeldingen gevonden. Als je die 'taal' beheerst valt er heel wat te lezen. In het museum bekijk ik de schilderijen daardoor ook anders dan vroeger. Maar ook de muziek liet zich inspireren. Zo bestaat er het klavecimbelconcert van de Fransman Jean Philippe Rameau, 'Niais de Sologne'; de domoren van Sologne.''

Kamper uien en Maanblussers

Domheden worden, vertelt Van Boxsel, vaak toegeschreven aan inwoners van spreekwoordelijk 'domme' plaatsen. ,,Een van de oudste bekende in Nederland is Kampen. Dat werd al in de 12e eeuw als zodanig vermeld. De stad is vermaard vanwege de 'Kamper uien'; verhalen over de domheid van de bewoners. Zo hadden de Kampenaren voor een feestmaal een grote steur gevangen. Maar toen de eregast niet kwam opdagen zetten ze de vis weer in de IJssel uit. Met een bel om de nek, zodat ze hem te zijner tijd weer op zouden kunnen sporen. Ik bezit een bundel moppen die dateren van de tweede eeuw na Christus, zoals over een Griek die wil voorkomen dat-ie nat wordt door de regen en dus onder water duikt. De inwoners van zowel het Zwitserse Gersau als het Engelse Gotham zijn allergisch voor het woord 'koekkoek'. Over beiden gaat het verhaal dat ze een koekkoek achter een schutting hadden opgesloten. Toen de vogel ontsnapte verweten ze zich de schutting niet hoger te hebben gemaakt. Wij kunnen er ook wat van, wat blijkt uit onze Belgenmoppen.''
Het helpt volgens Van Boxsel niet om er tegen in te gaan. ,,Dat leert de ervaring in het Duitse Ganslosen. De inwoners stonden bekend als 'maanblussers', omdat zij ooit het maanlicht, dat door de vensters van de kerktoren scheen, voor een brandje zouden hebben aangezien. Pamfletten waarin werd aangetoond dat ze allerminst dom waren wekten alleen maar de lachlust. Wanhopig veranderde Ganslosen daarom in 1849 zijn naam in Auendorf. Maar tevergeefs: zelfs de meest alledaagse eigenschappen van de inwoners kregen daardoor een komische glans. Ganslosen bleek onverwoestbaar. Het werd een stad in een stad. Kampen pakte het veel verstandiger aan. Daar organiseert men de 'Kamper Ui-dagen'. De 'Kamper Ui' werd een geuzennaam, waar nu geld aan wordt verdiend; niet zo dom dus.''
Veel historische voorbeelden van domheid doen nu vaak wat oubollig aan, omdat het gevoel voor humor in de loop van de tijd pleegt te verschuiven. ,,Zo was er die schaapherder die wilde voorkomen dat-ie het graan vertrapte en zich daarom door twee mannen liet dragen. Een variant gaat over een paard dat door vier mannen werd opgetild. In India is het een olifant, waar dertig man voor nodig zijn. Over Groningen gaat het verhaal dat de boeren, die pijn in de rug kregen door het bukken bij het werk, de aarde met een meter ophoogden. Een kasteelheer in het Drentse Peest merkte dat het warmer werd wanneer-ie de deur sloot en daarom voorzag hij zijn kamer van nog drie deuren. Er bestaan verhalen over mensen met spijt omdat ze de laatste hap, die de honger uiteindelijk stilde, niet eerder tot zich namen. Over een discussie over het aanleggen van een brug die goed zou zijn voor het nageslacht, wat de vraag uitlokte: 'Wat heeft het nageslacht voor ons gedaan?'. Over domkoppen die gekapte bomen de berg afdragen (wat al niet slim is), totdat er een uit de handen valt en naar beneden rolt. Dat blijkt veel sneller. Daarom worden alle bomen eerst weer naar boven gebracht.''

Besef kost onwetenden hun zaligheid

Domheid blijkt ook vaak een dubbele bodem te hebben. ,,'Zalig zijn de armen van geest, want hunner is het Koninkrijk der hemelen', haalt Van Boxsel het bijbelboek Mattheus 5:3 aan. ,,Tussen onwetendheid en zaligheid bestaat een hechte band. Maar de onwetenden kunnen dat niet beseffen, want het besef zou een eind aan hun onwetendheid maken, en daarmee aan hun zaligheid.''
Hij wijst op een anecdote over koningin Wilhelmina. ,,Zij kreeg een Afrikaanse vorst op bezoek en gebruikte met hem de maaltijd. Plotseling dronk hij zijn vingerkommetje leeg. De koningin wilde niet dat hij zijn blunder opmerkte en dronk ook haar vingerkommetje leeg. Daar staat het verhaal tegenover van een andere vorst, die een buitenlandse gast een banaan aanbood. Die at de voor hem onbekende vrucht met schil en al op. De gastheer wilde hem een lesje leren en pelde demonstratief zijn eigen banaan. De gast pakte een andere, hapte opnieuw in de schil en zei: 'Zo vinden wij hem lekkerder'.''

Vrees dat anderen dom zijn

Soms wordt de combinatie van domheid en intelligentie wel heel ingewikkeld, wat kan blijken uit het boek 'Gapende hoogten' van Alexander Zinovjev. ,,Hij vertelt dat er in Moskou vaak gebrek was aan toiletpapier. Maar opeens bleek er een overvloed in de winkels voorhanden. Plotseling deed het gerucht de ronde dat het papier op dreigde te raken. Iedereen spoedde zich naar de winkels, met als gevolg dat het papier inderdaad werd uitverkocht. Zinovjev noemt het een voorbeeld van self-fulfilling prophecy; een voorspelling die zichzelf bevestigt. Maar volgens mij is er meer aan de hand. De inwoners weten namelijk heel goed dat er geen gebrek is aan toiletpapier. Maar ze verwachten dat er domkoppen zijn die het gerucht wel geloven. Omdat ze daar niet de dupe van willen worden loont het de moeite om direct zelf papier in te slaan. De echte domoor is de nuchtere mens die weigert te geloven in de macht van een niet bestaande domheid. Als hij het toiletpapier nodig heeft is het op.''
Het ontkennen van bestaande domheid heeft volgens Van Boxsel fatale gevolgen. ,,Vooral de wetenschap heeft de neiging om alle mislukkingen onder het tapijt te vegen. Niet onbegrijpelijk trouwens, want hoe kom je aan de noodzakelijke subsidie wanneer je voortdurend vertelt dat je de mist in bent gegaan? Door alleen maar successen te melden hebben we een heel fout beeld van de wetenschap gekregen; we maken er een soort onaantastbare religie van. Maar als je vooraf de uitkomst van een onderzoek wist, dan was het geen wetenschap meer.'' Hij haalt een knipsel uit 1963 te voorschijn. ,,Enkele medisch hoogleraren, onder leiding van prof. P.J. Kuijjer, gebruiken acht voorbeelden uit eigen praktijk om te vertellen wat mis kan gaan bij operaties. Pijnlijk voor hen: in elk voorbeeld gaat iemand dood. Maar er kwam nauwelijks reactie op. Het verhaal werd doodgezwegen. Misschien was het te herkenbaar.''

Rituele domheid houdt vorstenhuis in stand

In de komende tijd heeft Van Boxsel de handen vol aan de domheid. ,,Dit najaar verschijnt, op verzoek van het Fonds voor de Kunst, een essay van mijn hand over 'de noodzakelijke domheid van de constitutionele monarchie'. Die berust op het verzwijgen van een idiotie. De vorst krijgt iets vorstelijks omdat wij hem als een vorst behandelen; niet omdat hij van nature iets vorstelijks heeft. Maar het heeft desastreuse gevolgen wanneer de spelbreker roept dat de keizer geen kleren aan heeft. Dan stort zijn rijk in. Ik pleit niÀet tegen de constitutionele monarchie, maar voor de rituele, functionele domheid waarmee de orde gehandhaafd blijft.'' Volgend jaar verschijnt 'De Topografie van de Domheid'; een boek over alle 'domme' steden in Nederland en de domdaden die aan hen worden toegeschreven. ,,Het zijn allemaal verzinsels. In geen van die plaatsen is ook maar enig bewijs te vinden dat de domheden bevestigt.'' En in 1999 verzorgt hij aan de Rijksuniversiteit van Groningen een lustrumtentoonstelling over 'de wetenschap van de domheid en de domheid van de wetenschap'.
,,Veel domheden houden we welbewust in stand'', is zijn conclusie. ,,Zo doet de rechter alsof hij de misdadiger een lesje leert. Maar hij weet heel goed dat de misdadiger zelden tot inkeer komt. In feite dient de uitspraak om zijn eigen rechtsgevoel en dat van het door hem vertegenwoordigde volk in stand te houden. De onthulling dat de rechter er zit om zichzelf mores te leren zou desastreus voor de rechtsorde zijn.''
En dan was er nog die houtzager met een boom waarvan een dikke tak voortdurend tegen de dakpannen aan sloeg. Hij kende de fatale afloop van de man die de tak afzaagde waar-ie zelf op zat. Daarom zocht hij een plaats aan de 'goede' kant. Van het gewicht verlost veerde de boom omhoog. De houtzager werd weggeslingerd....


Domheden die op prijs worden gesteld

De verzameling 'domheden' van Matthijs van Boxsel is nooit compleet. Hij blijft op zoek naar Nederlandse voorbeelden van spreekwoordelijk domme steden, pre- en protowetenschappen als astrologie en alchemie en mooie fouten en spectaculaire blunders van officiele wetenschappers. Ook zoekt hij naar figuren die serieus studie maken van dwaalleren als de kwadratuur van de cirkel, het perpetuum mobile, de platte aarde, het opheffen van de zwaartekracht en andere opzienbarende theorieën, mits hun bevindingen in boekvorm of brochures zijn gepubliceerd. Voorbeelden worden graag ingewacht bij 'Encyclopedie van de Domheid'.

Zie ook: Morosofie



DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact

Aangepast zoeken
© André Horlings

Make a free website with Yola