VredeTilsit

De tenten van de Franse en de Russische delegaties op het vlot op de Memel bij Tilsit in 1807. (Adolphe Roehn))

Het bewogen leven van

Lotte Bungies

In 1807, toen Lodewijk Napoleon de eerste ‘Koning van Holland’ was; zes jaar voor de definitieve nederlaag van zijn broer keizer Napoleon Bonaparte, werd op een vlot in de Memel, toen de grensrivier tussen het Franse en het Russische keizerrijk, de voor de Russische tsaar vernederende Vrede van Tilsit getekend. De Franse keizer Napoleon was met een opmars door Europa bezig, waarin Oost-Pruisen al was veroverd, in 1812 zou stranden in Moskou en in 1813 zou eindigen in de Slag bij Waterloo.

Honderdtwee jaar later, in 1909, werd in Tilsit Charlotte Hildegard Bungies geboren, die na veel omzwervingen in Den Haag terecht zou komen, waar ze onder meer de Tweede Wereldoorlog doorstond en een dochter kreeg. Over haar bewogen leven gaat deze documentatie.

Dit document is aangevuld met digitale links naar video’s en documentatie. Die zijn terug te vinden op internet, waar ook deze levensbeschrijving terug te vinden is: https://horl.yolasite.com/tilsit.php .

------------------------------------

width=650

Foto van de Hohe Strasse in Tilsit in 1910.

Het bewogen leven van

Lotte Hildegard Bungies

(1909-1966)

VIDEO: Vooroorlogs Tilsit. Met Ostpreussische liederen.

Lotte Hildegard Bungies (ook wel: Bungis) werd  geboren op 19 augustus 1909 in Tilsit aan de rivier de Memel in de Pruisische deelstaat Ostpreussen, aan de grens van het Russische keizerrijk. Ze was het elfde kind van moeder Bertha. Haar eerste dochter, Paula, was niet van Heinrich. Vader Heinrich heeft de geboorte van Lotte niet meegemaakt, want hij overleed vier maanden eerder. De levensomstandigheden in Pruissen waren niet erg gezond, zoals in de rest van het verhaal zal blijken.

De juiste spelling van de familienaam is onduidelijk. In zijn Heiratsurkunde wordt opa Heinrich Bungis genoemd; in haar laatste Nederlandse paspoort heet Lotte Bungies.

Toen Lotte in 1937 wilde gaan trouwen met Willlem Frederik Bartels moesten er in Duitsland veel documenten worden opgevraagd. Eén ervan was de Heiratsurkunde van opa Heinrich Bungis en oma Bertha Thiedemann uit Tilsit, die zelf op 10 januari 1899 waren getrouwd (zie volgende twee pagina's)

Heirat

Heirat2

Dit verhaal is gebaseerd op de herinneringen van dochter Margaretha Charlotte Bartels aan de verhalen die zij heeft gehoord van haar vader, haar moeder en andere betrokkenen. Haar verhaal wordt aangevuld met actuele gebeurtenissen en documenten uit de tijd van belangrijke veranderingen in het leven van Lotte, zoals haar verhuizingen van Tilsit naar Dortmund en later naar Nederland, haar huwelijk en de geboorte van haar dochter. Ze heeft de politieke spanningen waarschijnlijk niet zelf ervaren, maar de gebeurtenissen speelden mogelijk wel een rol bij de ingrijpende beslissingen die haar leven een grote wending gaven.

Vrede van Tilsit

Tilsit (nu: Sovjetsk) ontstond ergens in de 13e eeuw, toen aan de rivier een ridderkasteel werd gebouwd van de Duitse Orde. Duitsland bestond nog niet. Tot het tijdperk tussen Franse revolutie en Napoleon (1789-1815) bestonden op zijn grondgebied binnen de Habsburgse republiek ruim 350 kleine zelfstandige staatjes. Sinds Napoleon in 1799 door een staatsgreep in Frankrijk aan de macht was gekomen breidde hij de invloed van dat land voortdurend uit.

Ostpreussen bevond zich in het uiterste noordoosten van Pruissen, aan de grens met het Russische keizerrijk. In 1807 werd daar zelfs,  op een vlot in de grensrivier de Memel, de Vrede van Tilsit gesloten, tussen het Franse keizerrijk van Napoleon Bonaparte aan de ene kant, en Pruisen en Rusland aan de andere. De voor Rusland vernederende vrede verzekerde Napoleon tijdelijk van de alleenheerschappij over over West-, Zuid- en Centraal-Europa. Als één van de consequenties daarvan had het Koningrijk Holland al een jaar eerder, in 1806, zijn eerste koning gekregen, Bonaparte’s broer Lodewijk Napoleon. Dat duurde vier jaar, tot 1810, toen hij werd afgedankt en Nederland werd geannexeerd als onderdeel van het Franse keizerrijk. Ook een belangrijk deel van het noorden van Pruisen, tot aan de Deense grens,  kwam in Franse handen.

width=650

De Franse ingenieur Charles Minard ontwierp in 1869 deze infographic over de veldtocht van Napoleon naar Moskou in 1812: de sterkte van het leger op de heenweg vanaf Polen in bruin; op de terugwerk in zwart weergegeven.

De macht van Napoleon leek onaantastbaar,  totdat de poging van zijn Grande Armée na een mislukte poging om met 691.500 soldaten, waarvan 2249 Nederlandse dienstplichtigen, Moskou te bezetten, in de winter van 1812 schipbreuk leed aan de rivier Berezina (Wit-Rusland). Driekwart jaar later, in oktober 1813, kwam de genadeklap voor het al sterk gedecimeerde Franse leger in de Völkerschlacht bij Leipzig (92.000 gedode en gewonde soldaten). Het leidde tot de verbanning van Napoleon naar Elba. Maar de keizer ontsnapte en wist verrassend snel (de 'honderd dgen van Napoleon') zijn leger te reorganiseren. Hij ging opnieuw de strijd aan, totdat hij in 1815 bij Waterloo definitief werd verslagen.

Fransen

Donkergroen: het Franse Keizerrijk in 1811, nog voor de mars van Napoleon op Moskou. Frankrijk houdt niet alleen Nederland, maar ook grote delen van het westen van Duitsland bezet.

Intussen was  in Nederland  in november 1813, een eind gemaakt aan de Franse annexatie en waren de Franse troepen voor het overgrote deel  weggejaagd. Erfprins Willem-Frederik, zoon van de in 1795 verbannen stadhouder Willem V, was binnengehaald als vorst. Na de definitieve nederlaag van Napoleon kreeg ons land in het Congres van Wenen de ooit verdwenen Zuidelijke Nederlanden terug en werd Willem I koning van het verenigde vaderland. Overigens tot 1830, toen de Belgen  zich weer afscheidden van de arrogante Hollanders.

Ostpreussen

Nadat Napoleon in 1815 definitief zijn Waterloo had gevonden en in 1848 een nieuwe Franse revolutie begon voerden veel Duitse vorsten grondwetten en gekozen parlementen in en kozen de Duitsers voor het eerst een nationale vergadering.

VIDEO: Ontstaansgeschiedenis van Ostpreussen

Na een oorlog tegen Oostenrijk in 1866 richtte Pruissen met de Noord-Duitse staten in 1867 de Noord-Duitse Bond op, die tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870/71 werd uitgebreid met de Zuid-Duitse staten (Behalve Oostenrijk en Liechtenstein). De nieuwe statenbond ging ‘Duitse Rijk’ (Deutsches Reich) heten.

  Oost-Pruisen (Ostpreussen) was een provincie van Pruisen in het  uiterste noordoosten van het land. Na het Molotov-Ribbentroppact van 1939, toen Hitler en Stalin Europa onder elkaar verdeelden, werd het Litouwse Memelgebied aan het Duitse Oostpreusen toegevoegd. De noordelijkste stad daarvan, Memel, (Litouws: Klapeida) kreeg een plaats in het Duitse volkslied, 'Von der Maas bis an der Memel'.

Ostpreussen Kaart van Ostpreussen in 1945 met de Duitse en Russische plaatsnamen.  Na het Molotov-Ribbentroppact van 1939 werd het Memelgebied door Duitsland geannexeerd. Later werd het verdeeld tussen Rusland en Polen. >

Een nieuwe poging om Moskou te veroveren, ditmaal door Adolf Hitler, strandde in een bijzonder bloedig beleg aan de grenzen van Leningrad, Moskou en Stalingrad. Daarna werden de Duitse troepen teruggeslagen. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de Duitse bevolking zelfs uit geheel Ostpreussen verdreven.

De kaart van Europa werd opnieuw getekend. Polen verschoof 300 km naar het westen en moest in het oosten net zoveel grondgebied afstaan aan de Sovjet-Unie. Ostpreussen werd verdeeld. Het zuidelijke deel van de voormalige Duitse deelstaat ging naar Polen; het noorden werd een Russische exclave. Tilsit kreeg  daarin een andere naam: Sovjetsk.  De majestueuze 416 meter lange Koningin Louisebrug over de Memel, (Louise van Mecklenburg-Strelitz, door huwelijk koningin van Pruissen van 1797 tot 1810), die door het oorlogsgeweld was ingestort, hield merkwaardig genoeg haar naam en werd nu een douanepost aan de grens met Litouwen. De havenstad Memel kwam (weer) in Litouwen te liggen en kreeg de naam Klapeida terug.

TaufscheinLotte Hildegard Bungies werd op 26 september 1909 in Tilsit gedoopt in de Evangelische Kirche >

Waterhoofd

Terug naar Tilsit. De negen kinderen van Bertha en Heinrich, waarvan drie tweelingen, stierven allemaal binnen drie jaren na de geboorte. Tante Paula vertelde Marga dat veel kinderen een waterhoofd (hydrocefalus) hadden, wat dodelijk was. Omdat Bertha bang was dat Lotte deze ziekte ook zou krijgen besloot de weduwe  haar dochter snel te laten dopen en daarna te verhuizen naar Dortmund, waar haar zus Charlotte woonde. Lotte verliet Tilsit  in 1910 met haar moeder Bertha en haar halfzusje Paula, die toen 12 jaar oud was.

Bertha&Heinrich

Moeder Bertha en vader Heinrich.

Moeder Bertha overleden

Lotte ging, met haar halfzusje Paula en haar moeder Bertha, naar Dortmund, naar de zus van Bertha. Bertha ging in Dortmund een nieuw huwelijk aan, met Frits Herbold (of Herbolt). Ze kregen drie kinderen: Mia, Frits en Hilde. Toen overleed moeder Bertha, op 11 januari 1920, aan een aandoening aan haar nieren. Ze werd 44 jaar.

Vier jaar later brak de Eerste Wereldoorlog uit, die ook aan Tilsit niet voorbij ging. Terwijl de bekendste gevechten tussen Duitsland en de geallieerden plaatsvonden aan het Westfront, de grenzen met België en Frankrijk, lag Tilsit aan het Oostfront. Veel details zijn niet bekend, maar het Nederlandse tijdschrift Het Leven publiceerde een foto van ‘een totaal vernielde slaapkamer in Tilsit’.

Tilsit

Na het vertrek van Lotte drong in 1914-1918 ook de Eerste Wereldoorlog door tot Tilsit. Het Nederlandse blad 'Het Leven' publiceerde een foto van een toaal vernielde slaapkamer in de stad.

gezondheidsverklaring Gezondheidsverklaring in 1921 voor Lotte Bungies in verband met haar verhuizing naar Tilburg. >

Lotte heeft tien jaar in Dortmund gewoond. Maar zonder moeder kon ze er niet langer blijven. Het lag voor de hand dat voor een wees zonder familie een oplossing elders moest worden gevonden. Ze vertrok, vanuit Stadt Osterfeld in Westfalen, bij Oberhausen, op 19 september 1921  naar een pleeggezin in Tilburg. Ze was toen twaalf jaar oud.

Maar waarschijnlijk was er nog veel meer aan de hand. Het was in 1920, in dit gedeelte van Duitsland, uitermate onrustig.

De Weimarrepublik, zoals Duitsland tussen de twee wereldoorlogen ging heten, had een bijzonder moeilijke start. Het was weliswaar de eerste volwaardige Duitse democratie, maar dat werd door lang niet iedereen als zodanig erkend. Er was grote binnenlandse tegenstand als gevolg van externe problemen en interne tegenstellingen, die nog werden vergroot door de draconische maatregelen die door de overwinnaars waren afgekondigd tegen het land,  dat als enige de schuld voor de oorlog in de schoenen kreeg geschoven. Als straf moest het land grote landsdelen afstaan en werden onder meer draconische herstelbetalingen opgelegd.

Opstand in Ruhrgebied

Ruhraufstand

Kaart van de Ruhrafstand van 1920 in het Ruhrgebiet. Dortmund lag net achter de gevechtszone.

Duitsland dreigde verstrikt te raken in een burgeroorlog. De nieuwe regering zag zich gedwongen om met behulp van het leger communistische opstanden neer te slaan. Hier werd de kiem gelegd voor een diep wantrouwen tussen sociaal-democraten en communisten. Net als de communisten weigerden ook de conservatieven de Weimarrepubliek te steunen.

hyperinflatie De Duitse hyperinflatie veroorzaakte enorme economische problemen >

In maart 1920 brak in het Ruhrgebied de Ruhropstand (Ruhraufstand) uit van linkse arbeiders, die zich, geïnspireerd door de Russische revolutie,  hadden verenigd in het Rode Ruhrleger (Rote Ruhrarmee). De  opstand werd uiteindelijk neergeslagen door het Duitse leger en vrijkorpsen; spontaan ontstane rechtse vrijwilligerslegertjes.

Lotte was op tijd weg, want de ellende zou zich alleen maar verergeren. De sociale onrust van 1919-1920 werd drie jaar later gevolgd door de Frans-Belgische bezetting van het Ruhrgebiet. De Belgische en Franse regeringen vonden dat de aan Duitsland opgelegde herstelbetalingen achterbleven. Als protest tegen die buitenlandse inmenging organiseerde een nieuwe, onbekende partij protestdemonstraties. De leider: Adolf Hitler. Daarop volgde  de hyperinflatie van 1923 waarin, door een galopperende inflatie, de Duitse Mark steeds minder waard werd.

VIDEO: Bezetting van het Ruhrgebied, 1923

Reisepass Abgemeldet < Kwitantie van 3 Rechsmark voor de afgifte van een Reisepass voor Lotte Bungies in 1929.

Lotte Bungies wordt door Stadt Osterfeld op 1-6-1929 ‘abgemeldet für Holland’. >

Opmerkelijk tussen de persoonlijke papieren zijn twee documenten die in 1929 voor Lotte werden afgegeven door de Stadt Osterfeld bij Oberhausen, waar Lotte het laatst woonde, en de Polizei-Obermeister daar: een Ábmeldung 'nach Holland' en een 'Empfangs-Bescheiningung' voor een 'Reisepass'. Vermoedelijk was de emigratie van Lotte naar Nederland toen pas definitief afgerond; eerder was ze immers nog minderjarig. Op de persoonskaart uit Tilburg (hieronder) is bovendien met potlood aangetekend dat ze in 1929 ámtshalve in Rijswijk werd ingeschreven'.

Naar Tilburg

Na de dood van haar moeder verliet Lotte Dortmund op 19 september 1921, om naar een pleeggezin in Tilburg te gaan. Dat was de familie Smulders in de Kommerstraat 10. Een lief katholiek gezin met al tien kinderen. Lotte had haar school, de Ulo, afgemaakt en ging leren voor coupeuse. Ze kon goed leren maar doorleren was er toen niet bij.

Tilburg

Registratiekaart van Lotte Bungies in Tilburg, waaruit blijkt dat ze op 19 september 1921 werd ingeschreven, op 4 oktober 1929 naar Rijswijk ging en daar op 31 juli 1930 woonde aan de Tulpsraat 102.

Standesamt < Afschrift van de brief uit 1937 bij de benodigde documenten in verband met het voorgenomen huwelijk met W.F. Bartels, aan het Standesamt van Oberhausen-Osterfeld bj Dortmund.

Toen ze 18 was (dus in 1927) vertrok Lotte naar Rijswijk, naar de Tulpstraat 102 en daarna naar de Willemstraat. Ze nam pianolessen een ging ook op korfbal.

Ehefähigkeit Voor het huwelijk was een verklaring nodig van Ehefähigkeit uit Oberhausen-Osterfeld, , waar Lotte woonde tot ze twaalf was.  >

Op korfbal ontmoette Lotte Willem Frederik Bartels, vernoemd naar de eerste Oranje koning van Nederland, Willem I.

Ze trouwden op 25 augustus 1937.

Burgerlijkestand

Huwelijksaangifte van 25 augustus 1937 van de Gemeente ‘s-Gravenhage van Lotte Bungies en Wim Bartels.

Staalmeesters Lidmaatschapskaart in 1942 van de Vereeniging an den Détailhandel in Kleedingstoffen 'De Staalmeesters' >

Ze gingen wonen in de Oudemansstraat 428 in De Haag. Lotte vestigde zich er ook als coupeuse. Er is nog een legitimatiekaart uit 1942 van de Vereeniging van den Détailhandel in Kleedingstoffen, ‘De Staalmeesters’.

Dwangarbeider

In de oorlog, in 1942 of '43, werd Wim Bartels opgepakt wegens verzetsdaden tegen de Duitsers. Hij bracht onder meer illegale krantjes rond en distributiekaarten. Hij werd verraden en op een officiële openbare rechtszitting aan het Plein in Den Haag veroordeeld tot verbanning naar een dwangarbeiderskamp. Dat was ergens in het westen van Duitsland, aan de Rijn.

Tijdens de afwezigheid van Wim nam Lotte haar schoonouders twee jaar in huis, die in de Damasstraat woonden, om de hoek. Ze deelde haar eten met hen.

Wim Bartels verbleef twee jaar in het dwangarbeiderskamp. Hij moest er hout hakken en werd er slecht behandeld; Hij liep er blijvend letsel aan zijn rug op en had een verminkte ringvinger. Wim Bartels heeft verteld dat het kamp op een gegeven moment werd getroffen tijdens een nachtelijk gealllieerd bombardement. Ook dat geeft geen mogelijkheden tot identificatie. Militaire objecten in Duitsland werden, met name in 1944, aan de lopende band gebombardeerd door geallieerde vliegtuigen en daarbij werden complete woonwijken weggevaagd. De bevolking bracht, soms dagelijks,  vele uren in schuilkelders door om na het ‘sein veilig’ te kijken of hun huis er nog stond. Er vielen honderdduizenden burgerslachtoffers; net zoals trouwens in bijvoorbeeld Engeland, dat door een regen van raketgestuurde V-2’s (V=Vergeltungswaffe) werd bestookt, vaak vanaf lanceerplaatsen in Den Haag.

In de verwarring van het bombardement wist Wim Bartels te ontsnappen. Hij zwom de Rijn over en wist zich na veel omzwervingen in veiligheid te brengen in Oberhausen-Sterkrade, aan de Johaniterstrasse, bij tante Paula en haar man August, bij wie hij onderdook. Zij was de oudste dochter van moeder Bertha. Marga heeft nog een rouwkaart van Ise, stiefdochter van Paula, met de mededeling dat Paula op 28 juni 1971 overleden was.

Na enkele maanden wilde  Wim Bartels zijn schoonzus en zwager niet langer blootstellen aan het gevaar van het verbergen van onderduikers en waagde hij de gevaarlijke tocht naar huis. Hij reisde zonder papieren per trein naar Den Haag en moest zich voortdurend verbergen voor controles.

In elk geval wist hij veilig de Oudemansstraat in Den Haag te bereiken. Toen hij bij het badhuis aankwam stond Lotte op het balkon de was op te hangen. Hij floot op zijn vingers. Zij liet de was uit haar handen vallen, rende de hoek om en viel in zijn armen. In de Oudemansstraat is daarna tweemaal huiszoeking geweest. Telkens wist Wim zich in veiligheid te stellen in de kruipruimte onder het keukenkastje. In tussen wist Lotte de Duitsers af te leiden met haar perfecte Duits. Ze maakte hen wijs dat ze hem al twee jaar niet had gezien.

kwit kwit2

Kwitantie met mysterieuze boodschap, door Marga gevonden in de trouwbijbel van Wim en Lotte.

Na de oorlog werd, zeker in aanwezigheid van Marga, vrijwel niet meer over de oorlog gesproken.

controle

Zwangerschaps-Controlekaart voor L.H. Bartels-Bungies, waaruit blijkt dat de baby op 25 augustus 1946 werd verwacht.

Margaretha Charlotte

Op 15 augustus 1946 werd in de Oranjekliniek in Voorburg hun dochter geboren: Margaretha Charlotte. Marga heeft nog een Zwangerschapscontrolekaart waarop haar komst wordt aangekondigd,   op 25 augustus 1946. Ze was er vroeg bij.

aangifte

Geboorte-aangifte van Margaretha Charlotte / Geboortekaartje / Pokken-inenting.

Lotte+Wim

Marga koestert de portretten van haar moeder en vader, Lotte en Wim, die een speciaal plaatsje hebben in haar huis.

babyfoto Trotse Lotte met haar baby Marga >

Helaas verdween Wim Bartels een jaar later uit de echtelijke woning. Hij had de voorkeur gegeven aan een vriendin. Wel kwam hij Marga regelmatig ophalen en had hij een behoorlijke invloed op haar opvoeding. Enkele malen leek het er zelfs op alsof hij terug zou komen, maar steeds vertrok hij weer, tot groot verdriet van Marga en van Lotte.

Desondanks heeft Marga warme herinneringen aan haar vader die, blijkens een groot aantal overgeleverde pedagogische en politieke lijfspreuken,  heeft geprobeerd een goede opvoeding te geven. Dezelfde warme gevoelens leven nog steeds voor haar moeder, Lotte Hildegard Bungies.

Lotte overleed echter al op 6 maart 1966, 56 jaar oud, aan een hartinfarct. Er was niemand bij haar. Maar de belangstelling op haar begrafenis was overweldigend. Het Duitse meisje uit Ostpreussen had in Den Haag veel vrienden gemaakt.

Maar Marga was toen bijna alleen op de wereld, al had ze wel een vriend: Bram. Ze trouwden op 12 mei 1967 in de Hervormde Kerk in Rijswijk (ZH).

Zij is dolgelukkig met haar twee kinderen, Charotte Hildegard en Abraham Willem, en haar drie kleinkinderen Alwin, Luca en Yuri.

Oudemansstraat

De Oudemansstraat in Den Haag. Nummer 428, waar Marga met haar moeder woonde, ligt op de eerste etage achter de boom, links van het portiek.

Make a free website with Yola