Crisis

De situatie in Oekraïne op een massaal via Twitter verspreide foto: de Russische beer breekt in in een uiterst kwetsbaar Oekraïens (geel-blauw) tentje.

Zelfstandig voortbestaan Oekraine hangt aan zijden draad

Necrologie van reus op lemen voeten

Door ANDRÉ HORLINGS

(30 april 2014) Toen Ruslanddeskundige Marc Jansen (67) in 2011 met emiritaat ging, besloot hij niet op zijn lauweren te gaan rusten. Hij ging 'het boek schrijven dat er nog niet was': Grensland - Een geschiedenis van Oekraïne. Toen het verscheen was het voortbestaan van het land volstrekt onzeker geworden.

Het boek werd eind maart gepresenteerd. Het schiereiland de Krim was toen al door Rusland geannexeerd, waarbij Moskou belangrijke verdragen over gegarandeerde grenzen aan zijn laars lapte. Daarna veroverden gemaskerde en zwaar bewapende 'pro-Russische separatisten' de controle over strategische posities in het oosten van het land en hielden Russische troepen vlak over de grens verontrustende oefeningen. Het lijkt erop dat Moskou alles in het werk stelt om te verijdelen dat Oekraïne op 25 mei een nieuwe president kiest.

Grensland

Kiev-Roes De contouren van Kiev-Roes in de 11e eeuw (GNU Free Documentation License) >

De ontwikkelingen zijn nog in volle gang. In een propagandacampagne wordt bij voortduring naar het verleden verwezen en daarom is het een aanwinst dat er nu een naslagwerk beschikbaar is waarin de uiterst ingewikkelde geschiedenis van het op één na grootste land van Europa minutieus beschreven is. Alle feiten die hieronder worden vermeld voltrokken zich dan ook steeds aanzienlijk gecompliceerder dan in dit verhaal in enkele regels wordt weergegeven.

Oekraïne betekent 'grensland', en dat geeft uitstekend de positie weer die het land door de eeuwen heen heeft gekregen. Een grens kenmerkt de overgang van de ene naar de andere autoriteit en dat is een garantie voor spanningen. In Oekraïne ligt de oostgrens van het Westen en de westgrens van het Oosten. Het gebied was altijd een scheidslijn: tussen steppe en bos, tussen katholicisme, orthodoxie en islam, tussen het autocratische Russische rijk en zijn democratische Europese buren, tussen communisme en kapitalisme, tussen Sovjetunie en het Oostblok, tussen Rusland en de Europese Unie. De grenzen verschoven ook voortdurend. De Russen noemden Oekraïne 'Klein Rusland'; voor de Polen was het 'Oost-Klein-Polen'.

Meer dan tien eeuwen geleden liet de vorst van Kiev zijn onderdanen massaal dopen in de rivier de Dnjepr. In de Russische geschiedenis geldt dat als het begin van de Russische orthodoxe staat Kiev-Roes, en daarom worden steden als Odessa en Sebastopol bij uitstek plaatsen van de Russische cultuur genoemd. Dat ze nu in de onafhankelijke staat Oekraïne liggen is voor veel Russen, en zeker voor de Russische president Poetin, onbegrijpelijk. Al in 2005 noemde bij het ontbinden van de Sovjetunie 'de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw'.

Duizend jaar veranderingen van Europese grenzen in drie minuten. (LiveLeak video)

De grens is voortdurend verschoven. De geschiedenis van Oekraïne is een aaneenschakeling van veroveringen, oorlogen, machtswisselingen, opstanden, pogroms en al dan niet neergeslagen revoluties. Het gebied lag in de 'schokzone' waar de grote rijken die het oosten van Europa tot een eeuw geleden hebben beheerst op elkaar botsten; het gebied van Oostzee naar Zwarte Zee en van de Balkan naar de Kaukasus. Het territorium maakte deel uit van andere rijken en landen, zoals het Russische rijk, de Sovjetunie, de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, het Pools-Litouwse Gemenebest en het Ottomaanse rijk. Het oosten had een overwegend Russisch karakter; het westen kenmerkte zich door een multiculturele samenleving. Jansen legt het allemaal geduldig uit.

In de steden waren Polen, Joden, Duitsers, Russen en andere niet-Oekraïeners in de meerderheid. De Oekraïeners, dat waren de boeren, die zich in de eerste plaats identificeerden met de streek waar ze woonden. Van een groter, Oekraïens geheel, hadden ze geen idee.
Aan het multiculturele karakter, constateert Jansen, is in de vorige eeuw een hardhandig einde gemaakt. Daaraan is bijgedragen door de eigen regering (die van de Sovjetunie en Oekraïne), de buitenwereld (vooral Duitsland plus bondgenoten door oorlog en medogenloze Jodenvervolging) en door de Oekraïeners zelf (Oekraïense nationalisten en de lokale bevolking). 'Veel Oekraïeners worden tot op de dag van vandaag liever niet aan het vroegere bestaan en verdwijnen van andere naties herinnerd'.

Wereldoorlog en revolutie

Postzegel van de Oekraïense Volksrepubliek (1918) >

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. In 1917 beleefde Moskou de Februari- en de Oktoberrevolutie. Het machtsvacuum was voor Oekraïense nationalisten aanleiding voor een poging om zich te ontworstelen aan de machtsgreep van Rusland en Oostenrijk-Hongarije. Afzonderlijke initiatieven leidden zelfs tot het ontstaan van twee onafhankelijke Oekraïense staten.

De Oekraïense staat binnen Oostenrijk-Hongarije luidde de ineenstorting in van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie, maar lokte ook een Pools-Oekraïense oorlog uit, waarin bij de Oekraïeners werden verdreven uit de stad Lviv, die voortaan weer Lwow moest heten en de Joden het moesten ontgelden in een pogrom omdat ze de Oekraïense kant zouden hebben gekozen.

In januari 1919 werd in Kiev plechtig een vereniging ondertekend van de eeuwenlang uiteengereten delen van Oekraïne: de West-Oekraïense Volksrepubliek en de Grote Dnjepr-Oekraïne. Die bleef echter een dode letter. Oekraïne kwam in het front te liggen van de Russische burgeroorlog.

Oekraïne werd één van de bloedigste slagvelden in de burgeroorlog tussen Roden, Witten en al wie verder meevocht. Aan alle zijden streden Oekraïners mee en in Oekraïne vielen talloze slachtoffers.
Volgens een door Jansen aangehaalde bron kwamen zo tussen 1918 en1920 meer dan een miljoen inwoners van Oekraïne om het leven; een andere bron stelt dat zeven jaar oorlog tussen 1914 en 1921 anderhalf miljoen levens heeft gekost.

Kiev werd een gewild doelwit van alle strijdende partijen en voortdurend bezet door steeds weer andere troepen: Polen, Witten, Roden en de nationalistische beweging van Symon Petljoera. Tussen de bedrijven door werden pogroms aangericht onder de Joodse bevolking. De rest van de bevolking onderging gelaten zijn lot.

De bevolking van Kiev was intussen zo ziek geworden van al die plotselinge veranderingen en 'staatsgrepen' dat het hen ijskoud liet wie er de baas was over de stad, zolang de nieuw aangekomenen hen maar niet fusilleerden, plunderden of uit hun huis zetten.
Uiteindelijk werd Kiev in 1920 veroverd door het Rode Leger. In december 1922 werd de Unie van Socialistische Sovjet-Republieken gesticht en werd Oekraïne een Sovjet-republiek.

Moord in Rotterdam

Konovalets Yevhen Konovalets (1891-1938). (Internet Encyclopedia of Ukraine) >

De Sovjetunie werd door veel Oekraïeners allerminst als een heilsstaat ervaren. Om te beginnen deelde het land in de enorme hongersnood die tussen 1921 en 1922 uitbrak in Sovjet-Rusland en -Oekraïne (5 miljoen doden). Een aanvankelijk oekraïniseringsbeleid, waarin onderwijs en organisatievorming in het Oekraïens werd bevorderd, werd al gauw verdrongen door russificatie. Verder deelde de republiek de verworvenheden van de communistische heilstaat, zoals de collectivisatie van de landbouw sinds 1929, de hongersnood in 1932-1933 (minstens 3,5 doden; sinds de onafhankelijkheid in 1991 bekend als Holodomor; moord door honger) en de Grote Terreur van 1937-1938 (267.579 arrestaties, waarvan 122.237 geëxecuteerd).

Tijdens het onafhankelijkheidsstreven van Oekraïne organiseerde Jevhen Konovalets, ooit officier in het Oostenrijks-Hongaarse leger, een ondergrondse organisatie voor verzet tegen de Polen, Russen, Roemenen en Tsjechoslowaken die het op Oekraïens grondgebied gemunt hadden. In 1929 ging die Oekraïense Militaire Organisatie (OMO) op in de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OOeN), met als doel de verdrijving van Poolse machthebbers (die veel grond in eigendom hadden) en de vorming van een Oekraïense staat. Konovalets zag zich al gauw genoodzaakt om naar het buitenland uit te wijken - naar Nederland. Een medestrijder Stepan Bandera kreeg de doodstraf, die echter werd omgezet in levenslange gevangenisstraf. Zijn organisatie juichte de opkomst van Adolf Hitler toe, kreeg financiële steun en onderhield betrekkingen met de Duitse geheime dienst.

Jansen maakt duidelijk dat de hand van Stalin tot in Nederland reikte. Op 31 mei 1938 werd Konovalets op de Coolsingel in Rotterdam door een Sovjetagent opgeblazen. Een rapport van de Rotterdamse politie (pdf) geeft details over de toedracht van de moord. Konovalets werd begraven op de Rotterdamse begraafplaats Crooswijk.

Molotov-Ribbentroppact

In augustus1939 ondertekenden de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Von Ribbentrop en zijn Russische collega Molotov een geheim verdrag: het Molotov- Ribbentroppact. Op 17 september 1939 viel Duitsland Polen binnen.. Drie dagen later werd de stad Lwow bereikt. Toen staakten de Duitsers hun beschietingen, want het Rode Leger naderde. De Polen zagen de Sovjets aan voor bevrijders en bondgenoten en leverden hun stad aan hen over. Hetzelfde gebeurde in Brest. Maar eind september bestond Polen niet meer. Duitsland en de Sovjetunie bakenden hun bezettingszones af. In het 'Russische' gebied woonden vier tot vijf miljoen Polen, 1,2 miljoen Joden en 6,6 miljoen Oekraïeners en Wit-Russen.

De Oekraïeners waren blij; ze dachten van de Polen bevrijd te zijn. Sovjet-generaal Semen Tymosjenko, een Oekraïense boerenzoon, had het over een 'historische hereniging van het grote Oekraïense volk' en in oktober vonden er verkiezingen plaats. Alleen de communistische partij stond op het stembiljet, de opkomst was 93 procent en de lijst kreeg 90 procent van de stemmen - wie zei dat de geschiedenis zich nooit herhaalt? De Oekraïense Sovjetrepubliek kreeg er een gebied bij van 93.000 vierkante kilometer; twee keer Nederland, met acht miljoen mensen.

Onder toezicht van Nikita Chroestsjov, eerste secretaris van de communistische partij van Oekraïne, begon een sovjetisering van de voormailige Poolse en Roemeense gebieden. De verwachting was gewekt dat de grond van de Poolse landeigenaren onder de boeren zou worden verdeeld, maar in de praktijk volgde de opheffing van privébezit en collectivatie van de landbouw. Nationale, politieke, social-economische en culturele organisaties werden ontbonden, industrie, banken en handel genationaliseerd, de pers gelijkgeschakeld en de godsdienstvrijheid onderdrukt; daar kwam anti-religieuze propaganda voor in de plaats. Dat leverde 'staatsvijanden' op, die dus massaal werden gearresteerd. Jansen komt hierbij opnieuw met deprimerende cijfers: een half miljoen voormalige Poolse staatsburgers werden gearresteerd, 315.000 mensen gedeporteerd naar Siberië of Kazachstan, ca. 25.000 kwamen om in gevangenschap. Hij wijst ook op het bloedbad van Katyn; de executie van 22.000 Poolse officieren. Toen de Duitsers het massagraf na hun inval ontdekten probeerde Moskou de schuld in Duitse schoenen te schuiven, maar na een halve eeuw onzekerheid was onmiskenbaar duidelijk dat het om een Sovjet-actie ging.

Operatie Barbarossa

Barbarossa Operatie Barbarossa, de Duitse aanval op de Sovjetunie op 22 april 1941. (Wikimedia Commons) >

Op 22 juni 1941 bleek dat de overeenkomst van Hitler met Stalin een schijnmanoevre was geweest. Operatie Barbarossa ging van start; de frontale Duitse aanval op de Sovjetunie, met de bedoeling Moskou in een Blitzkrieg in drie maanden op de knieën te dwingen.

Opnieuw lag Oekraïne in de frontlijn. Kiev, Odessa en Charkov vielen al gauw in Duitse handen, in juli 1942 werd Sebastopol met de grond gelijk gemaakt, de Krim werd veroverd. Het Duitse leger kon beschikken over de zo begeerde Oekraïense grondstoffen. De Sovjetunie leed gigantische verliezen. Voor het eind van 1941 waren al 3,6 miljoen Sovjetsoldaten krijgsgevangen gemaakt, waarvan een derde Oekraïeners. De vernielingen waren enorm. Een deel van de zware industrie in Oekraïne werd ontmanteld om naar Duitsland vervoerd te worden; de rest werd vernield.

Maar de hoop dat de bevrijding aanstaande was, nu van het Sovjetregiem, bleek opnieuw een illusie.

De politiek weinig ontwikkelde Oekraïense boeren hadden geen idee wat de Duitsers voorstelden. In het algemeen werden ze voor een beschaafd volk gehouden en met de barbaarse plannen was men onbekend. Ouderen in Oost-Galicië bewaarden nog vrij goede herinneringen aan de Oostenrijkse tijd vóór 1918. De verdrijving van de gehate bolsjewieken werd als een bevrijding ervaren.
De Duitsers bevrijdden de nationalist Bandera, die zich onmiddellijk aansloot bij een initiatief om zijn onafhankelijkheidsbeweging nieuw leven in te blazen, maar de nazi's wilden daar niets van weten. Bandera kwam zelfs in het concentratiekamp Sachsenhausen terecht, zij het in een afdeling met 'prominente' gevangenen, zoals de Franse voormalige premier Léon Blum.

Een kenmerkend detail voor de grondige aanpak van Jansen is dat ook het krijgsgevangenkamp voor Nederlandse officieren in Stanislau (toen in door de Duitsers bezet Polen; nu Ivano Frankivsk in West-Oekraïne) in het boek vermelding heeft gevonden.

Graanschuur voor Duitsland

Oostkompagnie Pamflet voor de werving van landbouwers voor Oost-Europa (1943, Geheugen van Nederland) >

Hitler had besloten om van de veroverde Sovjet-gebieden een graanschuur voor Duitsland te maken. Daartoe was een Generalplan Ost ontwikkeld. Ook in Nederland ging een campagne van start om boeren te verleiden een nieuw bestaan in het Oosten op te bouwen. Maar daarvoor, legt Jansen uit, moest wel de oorspronkelijke bevolking verdwijnen. Grote steden moesten worden vernietigd; hun grond teruggegeven aan de natuur. Om dat te bereiken werd een Hungerplan in werking gesteld. Binnen dertig jaar dienden tussen de 31 en 45 miljoen vooral Slavische Untermenschen uit het bezette Oost-Europa te verdwijnen: 80 tot 85 procent van de Polen, 75 procent van de Russen en 65 procent van de West-Oekraïeners; dat de Oost-Oekraïeners in deze racistische medogenloze toekomstvisie onbenoemd bleven betekende niet dat hen een beter lot zou wachten.

'Vele tientallen miljoenen in dit gebied zullen overbodig worden en zullen sterven of moeten emigreren naar Siberië, aldus de cynische bewoordingen van dit plan voor massamoord op een in de geschiedenis niet eerder vertoonde schaal. Op korte termijn zouden zo'n dertig miljoen mensen worden doodgehongerd. Deze opruiming moest van Oost-Europa, en van Oekraïne in het bijzonder, een agrarische kolonie van Duitsland maken.

5,3 miljoen Oekraïense oorlogsdoden

Vinnitsya < Terwijl zijn makkers toekijken doodt een Duitse SS-soldaat als laatste een Joodse man in Vinnytsja, een stad 260 km ten zuidwesten van Kiev.

Het hoeft niet nader te worden toegelicht dat de Joden in de door Duitsland bezette gebieden nagenoeg werden 'ausgerottet'. Dat gebeurde in eerste instantie door een holocaust door kogels, zoals aan de rand van het ravijn Babi Jar in Kiev, waar tienduizenden Joden een nekschot kregen om daarna in de diepte te storten. De Franse schrijver Laurent Binet legt in het boek HhhH - Himmlers hersenen heten Heydrich indrukwekkend uit dat de rottende lijken stank en een hinderlijke insektenplaag veroorzaakten, en dat daarna Zyklon B in gaskamers de 'oplossing' werd.

Nadat de Duitsers bij Stalingrad werden verslagen begon de Russische opmars naar het westen. Het Rode Leger stuitte daarbij niet alleen op Duitsers, maar ook op Oekraïense nationalistische partizanen. Volgens officiële cijfers werden tussen 1944 en 1946 meer dan 110.000 'nationalistische bandieten' in West-Oekraïne gedood. Een intern rapport van het Centraal Comité van de communistische partij van de Sovjetunie heeft het over 150.000 doden tussen 1944 en 1952. Opstandelingenleider Bandera leverde strijd tegen de nazi's, het Russische Rode Leger en het ondergrondse Poolse leger, vormde kort met de nazi's een alliantie tegen de Russen en bond tot in de jaren vijftig de strijd aan met Poolse communisten en de Sovjetunie. Hij overleed in 1959 door vergiftiging, in opdracht van de Russische leider Nikita Chroestsjov. Voor veel nationalistische Oekraïeners is hij een held, maar Jansen noemt die eer 'buitengewoon twijfelachtig'. 'Als verbindende figuur tussen Oost- en West-Oekraïne is hij helemaal ongeschikt'.

Bandera Oekraïne eerde de nationalist Stepan Bandera (1909-1959) in 2009 met een postzegel. Zijn beweging nam ook deel aan pogroms tegen de Joodse bevolking >

Volgens Jansen werd 'geen land in Europa zwaarder getroffen door de Tweede Wereldoorlog dan Oekraïne'.

Het oorlogsgeweld verwoestte er, geheel of gedeeltelijk, meer dan 700 steden, 28.000 dorpen, 16.000 fabrieken en 28.000 collectieve boerderijen. Tien miljoen mensen raakten dakloos. De tol aan mensenlevens valt moeilijk vast te stellen. Volgens de Canadees-Oekraïense historicus Orest Subtelny kwamen 5,3 miljoen inwoners van Oekraïne om het leven, dat wil zeggen één op de zes mensen
In de 'Bloedlanden', de landen die te maken kregen met zowel een bezetting door de Sovjets als door de Duitsers: de Baltische landen, Polen, Wit-Rusland, Oekraïne en de weststrook van Rusland waar de terreur van Stalin en die van Hitler elkaar overlapten, werden tussen 1933 en 1945 meer dan veertien miljoen mensen slachtoffer van massamoord, op het slagveld omgekomen soldaten niet meegerekend. Het gebied was inderdaad nagenoeg Judenrein gemaakt, maar verder was de bevolking gedecimeerd door deportaties, terreur of oorlogsgeweld. Ook de Krim-Tataren verdwenen; ze werden grotendeels naar Oezbekistan gedeporteerd, omdat ze volgens Stalin met Nazi-Duitsland hadden geheuld. Pas in 1996 liet president Gorbatsjov ze weer terugkeren naar de Krim. Ze waren nauwelijks welkom op hun schiereiland, dat intussen zwaar gerussificeerd was.

Volksverhuizing

Polengrens Na de oorlog schoof Polen enkele honderden kilometers naar het westen. Geel is zuidelijk Oost-Pruisen dat Russisch werd. Het lichtblauwe gedeelte werd verdeeld onder de Sovjetrepublieken Oekraïne, Wit-Rusland en Litouwen, die zich later afscheidden van de Sovjetunie >

Toen de kaart van Europa na de oorlog opnieuw getekend werd schoof Polen enkele honderden kilometers naar het westen op. Oekraïne kreeg er 120.000 vierkante kilometers bij en werd met 580.000 km2 het tweede land van Europa. Het multiculturele karakter van het land ging verloren. De Joden waren al verdwenen. Oekraïense nationalisten werkten van harte mee met een gewelddadige verdrijving van circa een miljoen Polen, terwijl omgekeerd een half miljoen Oekraïners uit Polen 'terugkeerden' naar het vaderland. De Poolse stad Lwow veranderde in het Russische Lvov (en na de onafhankelijkheid in 1991 in het Oekraïense Lviv.)

De Verenigde Naties werden opgericht, met als doel een nieuwe wereldbrand te voorkomen. Moskou wist door handig onderhandelen ook de Sovjetrepublieken Oekraïne en Wit-Rusland aan te melden als zelfstandig lid; dat scheelde twee stemmen in kritieke kwesties. Van autonomie was geen sprake. De beslissingen werden in Moskou genomen.

Dat het gebied een eigen identiteit zou kunnen hebben werd lang ontkend door zijn buurlanden. 'Oekraïne bestaat niet, heeft nooit bestaan en zal nooit bestaan', zei een Poolse parlementariër in de jaren dertig van de vorige eeuw. Daardoor kon Chroestsjov, intussen gepromoveerd tot partijleider van de Sovjetunie, in 1954, op de 300ste verjaardag van de 'hereniging van Oekraïne met Rusland', het land de Krim cadeau doen. Dat Oekraïne ooit onafhankelijk zou kunnen worden werd toen voor onvoorstelbaar gehouden.

Onafhankelijk in 1991

In 1991 kreeg Oekraïne zijn zelfstandigheid volstrekt onverwacht in de schoot geworpen. Na de mislukte putsch van augustus tegen president Gorbatsjov riepen de vijftien Sovjet-republieken een voor een hun onafhankelijkheid uit. Ook Oekraïne, waarvan Gorbatsjov en zijn opvolger Boris Jeltsin te kennen hadden gegeven dat een Unie zonder Oekraïne onbestaanbaar was. Maar het voorstel kreeg 90 procent van de Oekraïense kiezers achter zich; ook de meeste russischtaligen. Wel volgden nog langdurige en moeizame onderhandelingen over de Krim, vooral ook omdat de Russische Zwarte Zeevloot daar gestationeerd is. Uiteindelijk kon Moskou voor de havens en kazernes langdurige pachtovereenkomsten sluiten.

De optimistische verwachting van veel Oekraïeners over een economische opleving buiten de greep van Moskou kwam niet uit. De communistische apparatsjiks verschoten alleen maar van kleur en bleven meestal zitten. In Oekraïne werd niet, zoals elders in Oost-Europa, een shocktherapie uitgevoerd om met veel pijn tot drastische hervormingen te komen. Onrendabele bedrijven werden met gigantische subsidies op de been gehouden, de inflatie schoot omhoog en spaargeld verdampte. De Oekraïense economie stortte in. In Europa was geen vraag naar de raketten, tanks. schepen, vliegtuigen en tractors die in Oekraïne werden vervaardigd en ook Moskou 'verloor de belangstelling voor de aftandse producten van de hopeloos verouderde en inefficiënte Oekraïense zware industrie'. Ook moest Oekraïne voortaan markt- in plaats van vriendschapsprijzen betalen voor Russische energie. Een kleine groep oligarchen, vaak leden van de vroegere communistische nomencaltura, maakte zich schuldig aan aan exhorbitante zelfverrijking; tegen driekwart van de Oekraïners leefde begin jaren negentig op of onder de armoedegrens. Tussen 1988 en 2008 verlieten 2,5 à 3 miljoen mensen het land om elders werk te zoeken; sommigen haalden de westerse pers als 'uitgebuite Oekraïense aspergetelers'.

De politiek, die als trekpaard had moeten fungeren om daar verandering in te brengen, verspeelde verschillende kansen voor open doel. De presidentsverkiezingen van 2004, die gingen tussen de pro-Russische Viktor Janoekovitsj en de pro-westerse technocraat Viktor Joetsjenko, werden ontsierd door fraude en bovendien door een poging om Joetsjenko met dioxine te vergiftigen. Dat lokte honderdduizenden Oekraïners naar de de Maidan, het Onafhankelijkheidsplein dat ook in 2013/'14 een belangrijke rol zou spelen. Ze tooiden zich met de protestkleur oranje: de 'Oranjerevolutie'. Het Hooggerechtshof verklaarde de uitslag ongeldig en in nieuwe verkiezingen behaalde Joetsjenko een overtuigende overwinning.

Zijn regeringsperiode werd echter overschaduwd door ruzies met zijn populistische medestandster Joelia Tymosjenko; een vrouw met een opvallende Oekraïense vlecht, die werd ontslagen. Later kwamen nog opmerkelijke combinaties met Janoekovitsj en (weer) Tymosjenko tot stand. Bij de presidentsverkiezingen van 2010 werd Tymosjenko nipt door Janoekovitsj verslagen (en vervolgens in een omstreden proces wegens corruptie - een omstreden gasdeal met Rusland - uitgeschakeld met zeven jaar gevangenisstraf); Joetsjenko verliet het politieke toneel met vijf procent van de stemmen. Corruptie en zelfverrijking waren en bleven een toonaangevende factor in het land.

Euromaidan

Feest In de zomer van 2013 kwam Poetin naar Kiev om het 1025-jarig bestaan van Kiev-Roes te vieren. Hij waarschuwde toen tegen een associatie met de Europese Unie >

Wanneer historici later de actuele Oekraïense crisis ontleden, dan zullen ze ongetwijfeld het opmerkelijke bezoek van de Russische president Poetin aan Kiev memoreren, in de zomer van 2013. Poetin kwam in het gezelschap van patriarch Kirill, de leider van de Russisch-orthodoxe kerk, om de 1025e verjaardag van de kerstening van Kiev-Roes te vieren. Jansen:

Ze grepen de feestelijkheden aan voor het uitoefenen van druk op de Oekraïense leiders om te kiezen voor 'de gemeenschappelijke ruimte' van 'onze Oost-Slavische beschaving'. Op deze lepel stroop volgde echter spoedig een emmer venijn. In augustus wierp Rusland een blokkade van import uit Oekraïne op. De maatregel hield een week aan en werd door Poetins economische adviseur uitgelegd als een waarschuwing: indien Oekraïne de 'suicidale' stap zou zetten de vrijhandelsovereenkomst met de EU te tekenen zou de blokkade blijven bestaan.
Dat zou, aldus Jansen, de Oekraïnse economie enorme schade toebrengen: 21 procent van de export gaat naar Rusland, tegen 22 procent naar de EU. Het dreigement had onmiddellijk negatieve gevolgen voor de handelscijfers, de productie zakte met een derde in en in Charkov dreigde een belangrijke tractorenfabriek te sluiten. Bovendien kreeg Oekraïne een boete van zeven miljoen dollar omdat het minder gas had afgenomen dan volgend de geldende overeenkomst verplicht was gesteld.

Het associatieverdrag zou eind november worden ondertekend in de Litouwse hoofdstad Vilnius. Op 21 november, een week eerder, maakte de regering-Janoekovitsj echter bekend de ondertekening te hebben 'opgeschort'; blijkbaar was men voor de Russische druk bezweken. Het was aanleiding voor veel Oekraïners om hun politieke apathie na de 'Oranje'-teleurstelling van zich te werpen en toch weer de straat op te gaan. Op 24 november kwamen minstens honderdduizend mensen naar de Maidan, nu omgedoopt in 'Euromaidan'. Zij wisten dat de welvaart van Oekraïne sinds 1991 nauwelijks was gegroeid, terwijl de economie van EU-lid Polen groeide, ondanks de economische crisis die de wereld intussen teisterde .Ze eisten vooral een einde aan de corruptie. Elk weekend werden het er meer.

Wankelmoedig parlement

President Janoekovitsj reisde intussen naar Moskou en kwam in december terug met een economisch samenwerkingsverdrag met een krediet van elf miljard euro en een korting op de gasprijs met eenderde. Het werd door de betogers met argwaan ontvangen; dat soort overeenkomsten ging immers altijd met geheime voorwaarden gepaard.

Maidan

Demonstranten op de Maidan zingen op 14 februari 2013 het Oekraiense volkslied en geven met hun mobieltjes masaal blijk van hun aanwezigheid.

Wel kreeg de Euromaidan een steeds politieker karakter, wat ook zichtbaar was aan de vlaggen op het plein. Het geel-blauw van de Oekraïense vlag kreeg steeds vaker gezelschap van de nationale vlag met de afbeelding van een vuist met drie vingers van de rechts-nationalistische beweging Svoboda (vrijheid) en het rood-zwart van de Rechtse Sektor, een hooligan-achtige beweging die geweld niet schuwde. 'Ze vormden een duidelijke minderheid', zegt Jansen. 'De protestbeweging werd gesteund door wel vijftig procent van de bevolking'.

Toch zocht Janoekovitsj de confrontatie. Op 16 januari 2014 liet hij het Oekraïense parlement in snelheidsvaart en alleen bij handopsteken een ingrijpend pakket maatregelen aannemen waarin publieke protesten, deelname aan 'massale ordeverstoring' en verspreiding van 'extrmistische' of 'lasterlijke informatie' verboden werd; in feite werd de Euromaidan verboden. De volgende zondag kwamen opnieuw tienduizenden mensen nar het plein, voor de zoveelste protestdemonstratie. De betoging verliep vreedzaam, totdat radicalen zich afsplitsten en in de vrieskou slaags raakten met de oproerpolitie die de betogers met waterkanonnen pareerde. Het werd een slagveld, en de onrust hield dagenlang aan. Op 22 december vielen de eerste doden.

Daarna volgden pogingen om de oppositie te paaien, onder meer door plaatsen in de regering aan te bieden. Dat werd afgewezen. Op 29 januari stemde een meerderheid in het parlement (361 tegen 2 stemmen) de wetten van 16 januari weer weg. Midden februari werden de meeste gearresteerde demonstranten vrijgelaten.

Betogers en oproerpolitie bleven elkaar beloeren en provoceren. Op 18 februari kondigde Janoekovitsjj de Operatie Boemerang af, die voor eens en altijd een einde aan de Euromaidan moest maken. Er volgden dagen met felle gevechten, waarbij ook de Rechtse Sektor zich danig weerde. Op de daken namen sluipschutters betogers onder vuur.

Het aantal slachtoffers liep snel op, vooral door recht op het hoofd gerichte kogels van sluipschutters. Na afloop van de bestorming bleken er 75 burgers te zijn gedood en honderden gewond. Het aantal gewonde politiemannen lag veel lager, sommigen leken slachtoffer van dezelfde sluipschutters.
Drie ministers van buitenlandse zaken van de EU bereikten op vrijdag 21 fabruari een akkoord: er zou een coalitieregering komen, de Grondwet van 2004 die de presidentiële bevoegdheden aan banden leggen zou opnieuw van kracht worden en nog in 2014 zouden nieuwe presidentsvekiezingen volgen.

Maar in de ogen van de demonstranten op Maidan kon het akkoord geen genade vinden. Daar eiste men dat Janoekovitsj uiterlijk de volgende ochtend zou zijn opgestapt. Het ene na het andere parlementslid verliet de regeringsgeledingen en koos de kant van de oppositie. (...) [Uiteindelijk] besloot het parlement met 328 tegen 0 stemmen om president Janoekovitsj af te zetten.
Die had intussen de wijk genomen naar Rusland.

Oekraine

Oekraine voor de afscheiding van de Krim.

De laatste zinnen in het historische verhaal van Jansen hebben een voorspellende waarde:

Op 28 februari kwam bij Sebastopol [op de Krim] een pro-Russische menigte van ten minste dertgduizend mensen op de been, bij welke gelegenheid de Oekraïense vlag werd verbrand. (...) Na een Russische militaire inval zetten Moskou en de lokale politieke leiding, in flagrante strijd met de internationale regels en afspraken met Kiev, koers richting aansluiting van het schiereiland bij Rusand. De vraag was vooral of het daarbij zou bijven.
De rest wordt geschiedenis.



DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact

Aangepast zoeken
© André Horlings

Make a free website with Yola