Jan Buisman: oogstmaand in topzomers 1473 en 1540 mogelijk minder heet

Augustus 1997: de allerwarmste ooit?

Door ANDRÉ HORLINGS

Bening Het binnenhalen van de oogst in de maand augustus. Miniatuur van de Vlaamse schilder Simon Bening (ca. 1483-1561). Twee mannen maaien het koren met kniezeis en haak; de vrouw bindt de halmen aan tot garven. Opvallend zijn de grote hoeden tegen de zon (Labors of the months by Simon Bening, Wikipedia) Click for the months >

(30 augustus 1997) Augustus 1997 krijgt in de Nederlandse weergeschiedenis een prominente ereplaats. Het was, in elk geval sinds in 1706 de officiele temperatuurregistratie begon, de allerheetste oogstmaand. Maar deze zomer, die begon met min of meer normaal, wisselvallig weer? Nee, de recordzomer blijft voor Jan Buisman nog altijd die van 1947. ,,Er waren toen drie hittegolven: van 25 juni tot 4 juli, van 22 tot 30 juli en van 11 tot 27 augustus. Er werden in totaal 62 'zomerse' dagen (boven 25 graden) geregistreerd.''

Maar mogelijk, laat hij open, was de bijna afgelopen maand augustus inderdaad de warmste die ooit in Nederland is voorgekomen. ,,Het jaar 1540 staat bekend als het 'grote zonnejaar'. Van februari tot diep in de herfst viel er in heel Europa nauwelijks regen. In talloze bronnen zijn bijzonderheden te vinden over met name de maanden april, mei, juni en juli. Over augustus veel minder, wat er op wijst dat het weer toen minder extreem is geweest.'' Historisch geograaf Jan Buisman (72) geniet een groeiende reputatie als 'de weerhistoricus van Nederland'. Zijn belangstelling voor barre winters, snikhete zomers, vernietigende overstromingen, woeste stormen en catastrofale hagelbuien mondde uit in een imposant naslagwerk: 'Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen'. Daarin wordt de weergeschiedenis van Nederland sinds 764 beschreven. Twee dikke delen zijn al verschenen (en intussen diverse malen herdrukt), het derde (1451-1600) wordt in december verwacht [werd juni 1998] en de reeks van vijf [waarschijnlijk zes] wordt naar verwachting rond het jaar 2000 afgerond. Ongetwijfeld zijn dan ook de bijzonderheden van de uitzonderlijke augustusmaand van 1997 voor de eeuwigheid vastgelegd.

1473 en 1540 allerheetste zomers

,,Het is onmogelijk te bepalen wat de 'warmste', 'koudste' of wat voor maand, zomer of winter ooit is geweest'', zegt Buisman. ,,Pas sinds de weerkundige gegevens officieel werden vastgelegd beschikken we over objectieve feiten. Daarvoor waren zomers 'koel', 'warm', 'heet', 'heter dan sinds mensenheugenis' of zelfs 'sinds duizend jaar'. We moeten dan allerlei verslagen van tijdgenoten tegen elkaar afwegen om een goede indruk te krijgen. In deel drie worden de waarschijnlijk twee meest extreme zomers behandeld die in ons land zijn voorgekomen; naast die van 1540 ook 1473.''
In elk geval waren de hete zomers van eeuwen geleden voor de mensen allerminst plezierig. De verzengende zon vernietigde de oogsten en branden waren aan de orde van de dag. De waarschijnlijk allerheetste zomers ooit vormden daarop geen uitzondering.

'Droger dan in duizend jaar'

1540 < Zo zou De Brugsche Weekboode kunnen hebben bericht over het 'grote zonnejaar' van 1540 (LVB.net)

Volgens het verslag van Buisman begon de zomer van 1540 feitelijk al in februari. Het zonnige, meestal warme weer, hield negen maanden aan. Volgens een tijdgenoot in Holland was het 'heter en droger dan in bij wijze van spreken duizend jaar'. De rivieren vielen nagenoeg droog. Bij Keulen ploegde een boer dwars door de bedding van de Rijn, in Parijs wandelde men bijna droogvoets door de Seine en de boeren bij Luik werden door de droogte gedwongen hun schapen, koeien en hamels uit het resterende stroompje van de Maas te laten drinken. Als gevolg van het gebrek aan water vielen de watermolens uit, waardoor graan niet gemalen en brood niet gebakken kon worden. Hier en daar kostte een maat water net zo veel als een maat wijn. En eind augustus liepen de bomen opnieuw uit en bloeiden als in de lente.
Slechts af en toe bracht onweer enige verfrissing, maar ook overlast en schade, zoals op 23 mei in Antwerpen met ongekend 'quaat weder': hagel, donder, bliksem en inslagen, waarbij 'den Fakons toren was heel wech gevuert'; geheel afbrandde. Het stadje Einbeck bij Gottingen, sinds de 14e eeuw bekend om zijn bokbier, ging in vlammen op en honderden mensen verloren het leven. Hetzelfde lot trof Erkelenz in het Rijnland, waar een 'satanische' wind een brandje aanwakkerde tot een catastrofale vuurzee die de hele stad, op enkele huizen bij de twee stadspoorten na, in de as legde: vijf doden. In Zurich regende het tussen 28 februari en 19 september slechts vier keer. Maar toen begon meteen ook een hoosbui van zes dagen, waardoor in Ulm de Donau overstroomde.
De oogsten waren record-vroeg: 'Men begost het corn te sichten acht daeghen voor St.-Jansmis' (24 juni). En omdat de jaren '30 van de eeuw ook al zes tot zeven mooie zomers opgeleverd hadden begon men op vele plaatsen wijn aan te planten. Maar dat werd geen succes, want na deze superzomer volgden er drie slechte achter elkaar.

De lucht was 'dik'

Maar misschien komt de zomer van 1473, driekwart eeuw eerder, wel in aanmerking voor het zomerrecord aller tijden. Nederlandse bronnen zijn schaars, maar in Metz in Frankrijk was het in maart en april al 'ondraaglijk warm', terwijl mei 'extreem heet' werd. In Mors in het Rijnland bloeiden kers en pruim al medio maart en begin april de appel. De kapelaan van Geulle kon op 29 april in Maastricht kersen kopen.
Het oogstseizoen verschoof een maand naar voren. In Metz kon men in juni hooien, in juli oogsten en in augustus de druiven binnenhalen, wat normaal pas in september gebeurt. Volgens reizigers was het in Lotharingen warmer dan in Rome. In Luik vlogen de gewassen spontaan in brand.
Van juni tot september 1473 regende het nauwelijks in grote delen van Europa. Volgens tijdgenoten was het droger dan sinds onheugelijke tijden; volgens sommigen sinds het jaar 1000. De rivieren stonden laag.
De hitte veroorzaakte veel problemen. Op vele plaatsen braken bos-, heide- en veenbranden uit. Er was sprake van milieuvervuiling: de lucht was 'dik' en op vele plaatsen kwam de zon er niet echt doorheen. Op 1 augustus liet Anastasia van Terhagen haar woeste gronden tussen Axel en Sint-Niklaas in brand steken. Maar men verloor de controle over het vuur en de vlammen breidden zich razendsnel uit. Door een wervelwind op 4 augustus werd zoveel as, stof en rook de lucht in geblazen, dat men geen hand voor ogen meer kon zien. De brand duurde drie weken, het gras op de weiden verzengde, de bomen verdroogden, het water bedorf en er werd geen vis meer in gevangen. Zelfs de insecten konden op de velden niets voedzaams meer vinden en belaagden daarom de mensen.
Als gevolg van de hitte leden veel mensen aan dysenterie, stierven aan een hartaanval of liepen een zonnesteek op. In Zierikzee werd geklaagd over stinkend water: 'Alle cruyden bedorwen van drochte (droogte) ende die wateren stoncken ende die hitte (was) soe groet dat vele arbeyders sturwen van hitten. En 't en regende nye (niet) van meye tot Bamysse (1 oktober) toe'. In Duitsland braken zware bosbranden uit; in het woud van Bohemen duurde het achttien weken totdat het vuur werd gedoofd. In Frankfurt werd een processie gehouden om te vragen om een 'snelle dood', om regen en om vrede. Kennelijk konden velen het lijden in 'zulke overmatige hitte' niet meer aan; in juli en augustus vielen veel slachtoffers; 'meer mannen dan vrouwen'. De vruchten verschroeiden op het veld. Maar waar de druiven overleefden volgde een uitstekende oogst: 'In jaren heeft men niet zulk een krachtige wijn genoten'.
De enige die kennelijk geen last had van de warmte was Karel de Stoute, de hertog van Bourgondie. Hij onderwierp eerst het zuidelijk deel van het hertogdom Gelre en nam na een beleg van vier weken op 24 juli Nijmegen in. Zutphen volgde op 4 augustus. De 'eerste inlijving' van Gelderland door buitenlandse troepen was een feit.



DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | Krapulistische oprispingen | 100 jaar Apeldoornse Courant
Webcams: World Webcam Monitor > Unprotected webcams > Cruiseship cams > List of webcams and more
Media: Press > TV > Radio & video > Twitter and more
World: Atlas | Natural events | Weather > Climate change | Disasters > Earth's End
Various: Dutch Courage's Boeken | Guitar at Charles Bridge | Contact

Aangepast zoeken
© André Horlings

Make a free website with Yola