De doodstuipen van Cornelis Musch
Intrigerend jaar 1650 boeiend beschreven in roman Musch
Door ANDRÉ HORLINGS
Stadhouder Willem II >
De openhartige memoires van de hoge ambtenaar vormen de rode draad in Musch, het lijvige eerste deel van een trilogie over het leven van Johan de Witt, wiens lijk in 1672, samen met dat van zijn broer Cornelis, door een uitzinnige menigte werd gevild. Musch speelt in 1650, als Johan een veelbelovend beginnend advocaat is en Cornelis heeft het al heeft gebracht tot schepen in het bestuur van Dordrecht.
Het jaar 1650
Als het boek begint is de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) nog maar net beëindigd met de Vrede van Munster. Die blijkt niet alom tot tevredenheid te stemmen, omdat het gezag van de prins van Oranje daarin wordt ondermijnd. En de ingrijpende gebeurtenissen van het gewelddadige verleden zijn nog lang niet verwerkt.De Staten van Holland willen, zeer tegen de zin van Willem II, de troepen afslanken. Eind juli mislukt een poging van de stadhouder om de macht van de dwarsliggende regenten in Amsterdam te breken door de stad te bezetten; de troepen raken in hevig onweer de weg kwijt. Ook worden zes vooraanstaande kritische Statenleden van Holland gearresteerd, waaronder de vader van Johan en Cornelis, Jacob de Witt, oud-burgemeester van Dordrecht. Een aanklacht ontbreekt.
De executie van Johan van Oldebarneveldt hing als een Zwaard van Damocles boven het hoofd van de Statenleden die zonder aanklacht op Slot Loevestein werden opgesloten.
En op 6 november, volstrekt onverwacht, sterft Willem II op 24-jarige leeftijd aan de pokken. (Musch heeft daar een interessante theorie over). Acht dagen later bevalt zijn echtgenote van een zoon, maar het eerste Stadhouderloze Tijdperk is begonnen. En op 23 december krijgt Cornelis Musch een plechtige staatsbegrafenis.
Jean-Marc van Tol
Jean-Marc van Tol is, met John Reid en Bastiaan Geleijnse, samensteller van de strip Fokke en Sukke. Hij is afgestudeerd in Historische Letterkunde en, samen met andere historici, bezig 40.000 ingescande brieven te ontsluiten die Johan de Witt (1625-1672) als raadspensionaris schreef.Uitvloeisel van al die kennis over de waarschijnlijk belangrijkste staatsman die Nederland gekend heeft, is zijn trilogie, waarin hij de in tal van naslagwerken beschreven maatschappij tot leven wekt. Het derde deel verschijnt in 2022. Dan is het 450 jaar geleden dat Johan de Witt door fakenieuws gruwelijk aan zijn einde kwam.
Roman
Van Tol heeft het boek opgedragen aan prinses Amalia, om haar familiegeschiedenis beter te leren kennen. Hij heeft met haar vader op school gezeten. Zij is vernoemd naar Amalia van Solms (1602-1675), echtgenote van prins Frederik Hendrik die Willem van Oranje opvolgde en moeder van Willem II. Zij speelt een rol op de achtergrond. Prominenter is de rol van prinses Albertine Agnes, die later trouwde met graaf Willem Frederik van Nassau-Dietz. Na de dood van Willem II meende hij het recht te hebben op de opvolging, maar de geboorte van Willem III kwam er tussen. Overigens zouden Willem Frederik en Albertine Agnes later de stamouders worden van alle nu nog fungerende koningshuizen in Europa.Musch is gebaseerd op het levensverhaal van de door en door corrupte griffier, ondersteund met tal van historische documenten, die overigens vertaald zijn naar hedendaags Nederlands, maar niet altijd in de archieven terug te vinden zijn. De gebeurtenissen worden toegelicht met authentiek aandoende memoires, dagboeken, notities, aantekeningen, pamfletten en zelfs gedichten, die als aanvulling dienen op het lopende verhaal. Sommige hoofdpersonen, wiens memoires bewaard zijn gebleven, blijken de pagina’s over uitgerekend 1650 te hebben vernietigd; ‘vermoedelijk vanwege de compromitterende inhoud’.
Het centrum van Den Haag op een uitsnede van de kaart van Blaeu in 1649: links de Grote Kerk, op ‘De plaets’ staat nu het standbeeld van Johan de Witt, aan het Spui rechtsonder, waar in 1650 de Nieuwe Kerk werd gebouwd, staan nog huizen.
Wisselend decor
In het boek speelt ieder hoofdstuk, als was het een film, zich af in een ander decor. Als Musch met zijn memoires begint schrijft graaf Willem Frederik zijn testament; hij beseft met een dubieuze onderneming bezig te zijn. Als die mislukt zijn z’n bezittingen voor prinses Albertine Agnes, een dochter van Frederik Hendrik en een tot dan toe onbereikbare liefde.Een Duitse huursoldaat vraagt zich vloekend af wat hij aan het doen is in die schmutzige nattigheid, die Scheise-regen, in dit widerliche landje. Jacob Cats klapt uit een vergadering: Als preses zat ik voor en nam een zaak ter hand / Een punt van groot belang en nuttig voor het land.. Johan de Witt discussieert met Cornelis over hoe ze hun vader vrij kunnen krijgen. Dan stuit een postbode, uit Hamburg onderweg naar Amsterdam, opeens op een grote troep soldaten. Ritmeester Momm besluit hem te laten gaan. Als de troepen Amsterdam naderen blijkt de stad daardoor de bruggen te hebben opgehaald.
Illustratief is het verhaal dat vader Jacob de Witt met zijn zoons per koets een rit door Den Haag maakt, om in beslotenheid over hun toekomst te praten. Onder meer langs ambachtslieden die bezig zijn de Nieuwe Kerk te bouwen; volgens oudere kaarten van de stad was daar vroeger een woonwijk. Ze passeren alle plekken die nu of (veel) later in het levensverhaal van Johan de Witt een rol zullen gaan spelen.
HofMusch
Cornelis Musch (1593-1650) maakte carrière onder en met behulp van prins Maurits (1567-1625), wat hem een trouw aanhanger maakte van Oranje. In 1628 werd hij griffier van de Staten-Generaal en later een naaste medewerker van stadhouder Willem II. Hij werd daardoor ook wel de HofMusch genoemd.
Cornelis Musch autoriseert de Statenvertaling sinds de eerste druk in 1637. >
In ‘zijn’ tijd verscheen de Statenvertaling, de eerste Nederlandstalige Bijbelvertaling. In 1637 werd het werk door de Staten met de handtekening van Musch geautoriseerd; de goedkeuring is nog steeds in nieuwe edities te vinden. In zijn memoires maakt hij duidelijk zelf niets te geloven van het goddelijke alziend oog en dus ook niet van een afrekening in het hiernamaals: De mens schiep God (...) vooral ook om zijn medemens in het gareel te houden met bangmakerij over hel en verdoemenis.
Musch ging liefst zo anoniem mogelijk te werk. Terwijl in de 17e eeuw iedereen die vond dat-ie ook maar iets voorstelde zich liet vereeuwigen op portretten - die thans prijken in talloze musea - zijn van Musch geen afbeeldingen bekend. De enige tastbare herinnering is zijn familiewapen, een gekroonde adelaar, die nog steeds is afgebeeld op het Gemeenlandhuis Delfland in Delft, omdat Musch ook ridder was en Heer van Waalsdorp en Carnisse. Die adelaar prijkt trots op de omslag van het boek.
Geldzucht
< Detail an de voorgevel van het Gemeenlandhuis Delfland, met rechts het wapen van Cornelis Musch (CC BY-SA 3.0 – Marion Golsteijn – wiki)
Van Tol beschrijft, via de ‘verantwoording’ van Musch zelf, onverbloemd de geldzucht van de griffier. Als hoogste ambtenaar van de Staten-Generaal was Musch in staat raadsstukken te kopiëren, resoluties eigenhandig aan te passen en raadslieden te bespelen. Daarnaast regelde hij belastingvrijstellingen en schreef hij aanbevelingsbrieven. Ook leverde hij geheime documenten aan Franse, Spaanse, Duitse, Engelse en Scandinavische gezanten en agenten; in het boek onderhoudt hij warme relaties met de Franse en de Spaanse ambassadeur. Verder bemiddelde hij bij het vergeven van belangrijke ambtelijke posten. Toen hij stierf was hij de rijkste man van de stad; zijn vermogen werd geschat op ‘het duizelingwekkende bedrag’ van twee miljoen gulden. Ook bezat hij één van de mooiste huizen van Den Haag aan de Kneuterdijk, dat door zijn weduwe verkocht werd, afgebroken is (waarom?) en herbouwd voor een nieuw onderkomen waar Johan de Witt ging wonen. In dit ‘Johan de Witt-huis’ werd vorig jaar aan het kabinet-Rutte III gesleuteld.
In zijn Gedenkschrift beschrijft Musch trots hoe slim hij soms te werk ging. Eén van de burgemeesters van Amsterdam, Oetgens van Waveren, dreigt zijn functie kwijt te raken - het boek doet uitvoerige verslag van de spanningen tussen hoogmogendheden. Musch wordt ingeschakeld om een goed woordje te doen bij prins Willem II en vraagt 30.000 gulden als ‘bijdrage aan de kosten’; het verlies van de ambten zou aanzienlijk duurder zijn. Hij haalt de prins over met de belofte dat ‘Oetgens zwéért het voortaan altijd met u eens te zijn’ en vertelt dat de burgemeester daar 15.000 gulden voor over heeft. De prins gaat akkoord en Musch kan de andere helft in eigen zak steken. Later zal hij daar nog spijt van krijgen.
Staatsgreep
Op dit schilderij van Johannes Lingelbach, van oprukkende prinselijke troepen aan de Amstel, wordt vermoedelijk de mislukte aanslag op Amsterdam uitgebeeld. (Publiek Domein – wiki) >
De staatsgreep die Willem II wilde plegen door middel van een overval op het weerbarstige Amsterdam is in alle toonaarden beschreven: de troepen verdwaalden tijdens een hevig onweer op de heide boven Hilversum. Van Tol voegt daar een tot nu toe onbekend element aan toe: een kaars, die als baken in de nacht aan had moeten duiden waar ze linksaf moesten slaan, werd gedoofd omdat de heelmeester-barbier (op de heide?), die hem voor een aardige geldsom had ontstoken, dacht dat het militair gedruis in het nachtelijk duister voorbij was; wie toen nog volgde verdwaalde. En toen was er ook nog een postbode die op de verwarde kletsnatte troepen stuitte; toen die Amsterdam uiteindelijk bereikten bleek de stad tot de tanden toe bewapend.
Overigens onthult Musch dat de overval op Amsterdam slechts een onderdeel was van een veel groter plan, dat Europa met behulp van vermeende bondgenoten in een nieuwe oorlog zou storten; daarom ook moesten de zes prominente Statenleden veilig worden opgeborgen.
Jacob Cats
Cornelis Musch trouwde in 1536 als 44-jarige tegen haar zin met Elisabeth Cats (16), dochter van Jacob Cats (1577-1660), die in zijn moralistische gedichten fel gekant was tegen dergelijke leeftijdsverschillen. Van liefde was geen sprake. Maar Cats was in de problemen gekomen door verkeerde investeringen in Zeeuwse droogleggingsprojecten en Musch wilde verhinderen dat zijn politieke aartsvijand Adriaan Pauw raadspensionaris werd. Alle problemen van Cats werden opgelost in ruil voor de hand van zijn dochter. Daardoor incasseerde Musch ook nog een forse bruidsschat. Bovendien zorgde hij ervoor dat Cats raadspensionaris werd. Bruid en bruidegom leefden nog lang en ongelukkig.De corruptie van Musch bleef niet onopgemerkt. In zijn memoires merkt hij op dat hij veel vijanden heeft. Er verschenen ‘stapels’ blauwboekjes over hem, met bizarre titels als De godtloose corruptien ende Kuyperijen van den Griffier Cornelis Musch en Doodt-stuypen van d'Heer Cornelis Musch (1646, Google Books). Hij maakt melding van een geheim plan, waardoor Willem Frederik de lang begeerde toestemming van Willem II zou krijgen voor een huwelijk met Albertine Agnes; de overval op Amsterdam. Maar Musch had zelf een nóg geheimer plan.
Steeds meer vaart
De kennismaking met de verschillende hoofdpersonen in het boek, met hun tegengestelde belangen, plannen en aspiraties en hun posities in het verhaal, duurt wel even. Maar daarna krijgt het boek steeds meer vaart en wordt ‘Musch’ een page turner, zeker wanneer de griffier in moeilijkheden komt en zijn plannen één voor één mislukken. Ook het ‘geheimere plan’ valt in duigen. Na zijn zelfmoord wacht hem een plechtige staatsbegrafenis. Maar bijvoorbeeld de dichter Joost van den Vondel maakt duidelijk hoe veel tijdgenoten zich hem herinnerden:
Hier leit de Hofmusch nu en rot >
Hier leit de Hofmusch nu en rot,
Zij broeide slangen in haar pot;
Lijcesters [Leicester] en Duc d'Albs [Alva] gebroed:
Zij scheet de vrijheid op de hoed.
In een afsluitend hoofdstuk vertelt Jean-Marc van Tol hoe het de hoofdpersonen verder is vergaan en legt hij achtergronden uit van verschillende mysteries die de loop van het verhaal bepalen. Hij is erin geslaagd een op zichzelf best bekende episode uit de Nederlandse geschiedenis tot leven te wekken.
Feit en fictie
Maar Musch is een roman en geen naslagwerk, en het is onduidelijk welke elementen in het verhaal echt zijn en welke aan zijn fantasie ontsproten. Misschien dat er net zoals over de Da Vinci Code publicaties verschijnen waarin feit en fictie van elkaar worden gescheiden. Het jaar 1650 is daar interessant genoeg voor. En het verhaal is nog niet af; het tweede deel krijgt Henri de Fleury de Coulan als hoofdpersoon, beter bekend als ritmeester De Buat, die trouwde met een dochter van Cornelis Musch en die in 1698 plechtig werd onthoofd. En deel drie, ‘Willem’, gaat over Willem Tichelaar, die de valse aanklacht indiende tegen Cornelis de Witt en prins Wilem III, die ervan verdacht wordt dat hij van de beraamde moord op de broers op de hoogte was. Het verschijnt in 2023, als het 450 jaar geleden is dat de gebroeders De Witt werden vermoord.
BOEK Jean-Marc van Tol: Musch. Eerste deel van trilogie over het leven van Johan de Witt.
Dit verhaal werd op 25 juli 2018 gepubliceerd op Historiek.net
DUTCH COURAGE'S PRODUCTIONS
Documentaires: Arnhem Spookstad | Rees: De verzwegen deportatie | Kriegsgefangenenpost | Drama SS Pavon
Publicaties: Artikelen en features | World Webcam Monitor | 100 jaar Apeldoornse Courant
Contact
